Қазақ топонимдерінің фоносемантикалық сипаты - Қазақ тілі және тіл білімі - Рефераттар

Главная » Статьи » Қазақ тілі және тіл білімі

Қазақ топонимдерінің фоносемантикалық сипаты

Халықтық географиялық терминдерді фоносемантикалық тұрғыдан қалыптастырудағы глоттогенез мәселесінің рөлі. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы сөз қорының белгілі бір бөлігін географиялық терминдер құраған. Алғашқы жер - су атаулары тілдің шығу дәуірінде адамзаттың қауымдастық тіршілігі үшін бірінші кезекте үлкен маңызға ие болған. Сол себепті халықтық географиялық терминдерді глоттогенез мәселесімен байланысты қарастыруға болады. А.М.Газов-Гинзберг өзінің «Был ли язык изобразителен в своих истоках?» (М., 1965) атты монографиясында, сондай-ақ басқа да ғылыми еңбектерінде семит тілдерінің туыс емес төрт тілдік семьяларындағы дыбыс бейнелеуіш түбірлерді салыстыра келе, тілдің пайда болуындағы дыбыс пен мағынаның байланыстылығын көрсеткен. Ал, чуваш ғалымы Г.Е.Корнилов өзінің зерттеулерінде «идеофон және имитативтер символикалық түрде дыбыс бола тұра, жанды немесе жансыз объектілерді бейнелей алады» деген пікірді дәйекті түрде ұсынды [1, 14]. Көне заманнан қазіргі тілтанымға дейін және қазіргі кезеңде фоносемантика бағыты өркендей бастаған жағдайда, сөздегі дыбыс пен мағына байланысы көптеген ғалымдарды толғандырды. Дыбыстағы заттың (аталған нысанның) символикалық немесе еліктеуіш көрінісі кейбір ғалымдар тарапынан тілдің пайда болу мәселесімен байланысты қаралды. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілінің негізгі сөздік қорында сақталып қалған кейбір географиялық терминдерді еліктеуіш және дыбыс символикалық сөздер ретінде «алғашқы» сөздер қатарына жатқызуымызға болады. Бастапқы немесе «алғашқы» сөздер дыбыс бейнелеуіш сөздер болғаны жайында академик Ә.Қайдар былай жазады: «Бағзы заманда дыбысты елестетудің өте көне ең қарапайым түрі әрбір тілде тек бір ғана дауысты дыбыстың көмегімен жүзеге асса керек және осылай болуы күмәнсіз де. Демек, о баста ата-бабаларымыздың қоршаған ортадағы дыбысты елестету қабілеті өте бір жақты, жалпылама, яғни сөйлеу тіліндегі /а/, /ә/, /о/, /ө/, /е/, /ұ/, /ы/, /і/ секілді дауысты дыбыстар негізінде дүниеге келген. Өте көне географиялық терминдердің құрамында ілкі еліктеуіш түбір сақталғанымен, тілдің эволюция барысында ол түбір – дыбыс бейнелеуіш тұлға дербес қолданудан қалады, себебі «құбылысқа еліктеудің мәні мен мағынасына, табиғатына қарай, дауысты дыбысқа үнемі дауыссыздар үстемеленіп жалғанып отырған» [2, 174]. Еліктеуіш негіздердің құрамдық дамуы бірнеше тарихи сатыдан өтіп, ұзақ кезеңдерді өткізгенін ескерсек, қазақ тіліндегі көне деп саналатын географиялық терминдердің тілдік тұлғасынан ілкі еліктеуіш түбірді тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында қарастырып, фоносемантикалық сипаттамасын бере аламыз. Басқаша айтқанда, тілдің пайда болған кезеңінде туындаған «алғашқы» сөздер ретінде географиялық терминдер таза, дербес күйінде күні бүгінге жетпеуі мүмкін, бірақ ілкі бейнелеуіш түбірлі көне терминдер өз морфемдік (морфологиялық) құрамын сақтап қалған. Қазақ халықтық географиялық терминдерінің құрамында кездесетін өте көне сөздердің тілдің алғашқы шығу дәуірінде пайда болғанын көрсететін дәйекті және жанама сипаттамаларына жататын мына белгілерді атап кетуімізге болады: 1) олар, әдетте, бір буынды ілкі түбірлі сөздер болып келеді; 2)географиялық термин ретінде көптеген тілдердің сөздік қорында кездеседі, тіптен бір-біріне жанаспайтын, туыс емес тілдерде де ондай географиялық апеллятивтер ұшырасып қалады; 3) өте көне, «алғашқы» географиялық түбірлерде (сөздерде) дыбыс бейнелеуіштік қызметін атқаратын имитатив, идеофон (Г.Е.Корниловтың терминологиясы бойынша) немесе фонемотип, фоносемантикалық модель (С.В.Ворониннің терминологиясы бойынша) міндетті түрде болады. Қазақ халықтық географиялық терминологиясында кездесетін, бірақ мағынасы көмескіленіп қалған және қазіргі кезде дербес қолданылмайтын қара сөзінің (Найзақара, Үшқара т.б. топонимдерде) фономорфологиялық және семантикалық параллельдері трансконтинентальдық ареалдарда ұшырасады. Э.М.Мурзаевтың көрсетуінше, мысалы, осындай семантикалық және морфемдік тұлғалары өте жақын апеллятивтерге орыс тілінде гора, ауған тілінде гар, грузин тілінде гора – «горка, холм», албандарда – gur, армяндарда кар – «камень», авестада gairi – «гора», хиндиде – гар – «замок, крепость», тибетте гархи – «крепость», әзербайжандарда отгар – «гора с хорошими пастбищами», Сахарада гара – «холм с твердыми склонами, скалистый останец, скалистая гора» жатады [3, 109]. Қазақ халықтық географиялық қара термині мағыналық және тұлғалық жағынан Сахарадағы гараға өте ұқсас, жақын: Қара (қара; дәлме - дәл мағынасы - қара; карталарда көбіне - гара) жалаңаш тұстары көбіне кәдімгі қара түсті болып келетін қатты тау жыныстарынан құралған шоқы немесе салыстырмалы түрде ірі болып келетін биіктік. Көкжиектен қарағанда, мұндай биіктіктің сұлбасы алыстан қара болып көрінеді. Осыдан келіп ол қара деген атау алған. Қазіргі таңда қара сөзі термин ретінде қолданылмайды, бірақ өзіндік географиялық атау құрамына жиі енеді: Үшқара, Берікқара, Иманқара, Жетіқара т.б. Моңғолдарда да жалқы есім құрамында Нарынхара, Доланхара деген биіктік атаулары кездеседі. қа/ка имитативі дыбыстық символикалық кешен ретінде «үлкен, бірақ асуға болатын», яғни шыңына шыға алатын кедергіні, биікті, жартасты, тауды бейнелейді. Ка/қа имитативі дауысты және дауыссыз екі-ақ дыбыспен дыбыстық символика арқылы «тау», «биік» (үлкен), «жартас» ұғымын, бейнесін, сипатын беріп отыр. қа/ка «тау», «жартас», «биік» имитативінде к және а өлі (консервіленген) рудименттер кезінде дербес дыбыстық символика сөздер болған деп жорамалдауымызға болады. Б.Сағындықұлының зерттеуі бойынша, ішкі флексия болмаған кезде, яғни дауысты дыбыстар лексика-семантикалық, стилистикалық т.б. қызмет атқармаған уақытта «әр түсінік үшін бір дауысты жеткілікті болған» [4, 101]. В.В.Левицкий 28 тілдің деректерін келтіріп, «үлкен-кіші» ұғымдарын талдап, «үлкен» ұғымын артқы, ұяң, шұғыл, діріл (әсіресе, [о], [а], [r], [d], [z]) дыбыстар білдіреді деп жазады: «Понятие «большой» символизируется задними и нижними гласными, звонкими, смычными, дрожащими» [5, 58]. Осы деректерге сүйенсек, кар архетипінде р® а дауысты дыбыспен қоса «үлкен», яғни «биік» деген ұғымды символикалық түрде көрсетіп тұр. Ал, Т.В.Быстрова, В.В.Левицкий, О.Ф.Шевченко фонемалар тіркеуінің символикалық қызметі жайында жазған мақаласында qr (яғни к (а) r) «үлкен» ұғымын береді деп пайымдаған. Сонымен, ежелгі дәуірде кар/қар имитативі немесе фоносемантикалық моделі «тау», «жартас», «биік» ұғымдарына байланысты пайда болып, жеке, дербес сөз ретінде пайдаланылған деп болжауымызға болады. Осы имитативтің өзі, жоғарыда көрсеткеніміздей, жеке идеофондардан құралған, мүмкін, кезінде сол жеке идеофондар, атап айтсақ к/қ, а, р дербес сөз ретінде де қолданылған шығар. Сол бастапқы тілдің пайда болуы заманындағы имитативтерді сөз деп айтуға болмайды, себебі ол дәуірде сөйлеу тілінің сапалық күйі басқаша болатын. Имитатив - тілдің алғашқы пайда болған кезіндегі адамның бастапқы сөйлеу тілінің материалдық көрінісі. Тілдің (тілдердің) пайда болуы, шығу дәуірі тілдің (тілдердің) имитативтер түріндегі күйімен байланысты болған. Сол себепті, имитативтік табиғаты бар өте көне, бір-біріне тіптен ұқсамайтын, ешқандай туысқандығы жоқ тілдерде консервіленген түрде сақталған географиялық терминдер бір-біріне ұқсас немесе бір болып келеді. Тілші ғалымдар ондай ұқсастықты тілдер арасындағы туыстықпен, алмасу процестерімен түсіндіреді, бірақ осы көне, «алғашқы» географиялық сөздер арасындағы түпкі, түбегейлі ұқсастықтар олардың имитативтік табиғатында жатқан көрінеді. Басқаша айтқанда, қазіргі дәуірде әр түрлі алуан тілдерде белгілі болып отырған бір-біріне жақын, мағынасы өте ұқсас және құрылымы жақын географиялық терминдер бәріне ортақ бір имитативтен (имитативтік түбірден) өрбіген болуы керек деген тұжырым жасаймыз. 1.2Физика-географиялық апеллятивтердің фоносемантикалық сипаттамасы. Кез келген тілдің топонимиясында сол елдің жерінің физика-географиялық құрылымын сипаттайтын апеллятивтер құрап жер-суға қатысты жалқы есімдердің негізі, семантикалық тірегі болып келеді. Сол себепті көптеген топонимдердің мағынасын оның құрамындағы географиялық апеллятивтер анықтайды. Зерттеу барысында қазақ тіліндегі жалпы географиялық есімдердің (географиялық апеллятивтер, халықтық географиялық терминдер) және топонимдердің құрамындағы дыбыс бейнелеуіштік сөздерді табу және сипаттау үшін С.В.Ворониннің фоносемантикалық талдау тәсілін қолдандық. Соның негізінде фоносемантикалық (имитативтік) сипаттама жасалатын сөздегі белгілі бір дыбыстың немесе дыбыс тіркесінің (сг, гс, сгс т.б. ежелгі түбірлер) белгілі бір түсінікпен (мағынамен) немесе түсініктер (мағыналар) кешенімен байланысы жөнінде жорамал, болжам ұсынылады. Дәлел, дерек ретінде фонетикалық және семантикалық белгілері ұқсас, жақын немесе дәл келетін лексемалар туыстас бір тілден келтірілді, ал көп жағдайда бірнеше тілдер (ностратикалық, тілдер семьясы, туыстас тілдер) ауқымында қарастырылды. Атап айтқанда зерттеуде қазақ тіліндегі қыр, шоқы, көл географиялық апеллятивтер фоносемантикалық негізде басқа туыс немесе туыс емес ностратикалық деңгейде кездесетін бірнеше географиялық термин апеллятивтермен салыстырылып, талданды. Сондай – ақ гидрографиялық, яғни су нысандарының физикалық сипаттары орографиялық, яғни жер бедері нысандарынан мүлдем бөлек болатыны белгілі. Сол, Денотаттық құрылымдарда айырма ерекшеліктерге тән сипаттар дыбыстық деңгейде қалай символданып, белгіленетіні де фоносемантикалық талдау барысында анықталады. Қазақ топонимдер (гидронимдер) құрамында жиі кездесетін гидрографиялық халықтық апеллятив – су: (Ақсу, Қарасу, Қасқасу, Қызылсу т.б.) Түркі тілдерінде бұл географиялық терминдер «бұлақ», «су», «өзен» (кішігірім), көл (кішкентай) деген ұғымдарды береді. VІІІ ғасырға жататын көне түркі ескерткіштерінде suв формасы «су» мағынасын береді. Өзбек, кұмық, ноғай тілдерінде де бұл термин сув; хакас және тува тілінде суг түрінде кездессе, Сібір түркі тілдерінде төмендегідей формаларда тіркелген: су, чул, шул, ю, суг (варианттары зуг, сунг, зу). Түркі тілдеріндегі «сумен» байланысты формалардың моңғол тілдерінде де параллельдері бар: монғ. суваг «канава», «ров», «траншея», «канал», «теснина»; моңғол жазба тілінде subaz, сойон тілінде sulak «ручей, приток». Su түбірі бар usun «вода», «река» барлық моңғол тілдерінде кездеседі: жазба моңғол тілінде usun, моңғол тілінде ус(ан), бурят тілінде уһа(н), калмақ тілінде usn болып келеді. Түркі және моңғол тілдері арасындағы лексикалық бірліктердің ауысу процестері - көнеден келе жатқан тілдік құбылыс. Бұл проблема ғылыми ортада кеңінен таныс. Талай ғасыр көршілес отырған халықтардың арасында тілдік, этнологиялық т.б. деңгейлерде ауысулар байқалатыны заңды құбылыс. Ал енді тибеттің, қытайдың шу-ын алсақ, эвенк тіліндегі ў-ды моңғолдың u-sun-нымен және удмұрт тіліндегі ву-мен салыстырсақ, параллельдер көбеюі, ностратикалық деңгейді көрсетеді. Фоносемантикалық (имитативтік) сөздердің басты белгілерінің бірі – олардың ностратикалық деңгейде таралуы. Ностратикалық параллельдер фоносемантикалық атаудың имитативтік табиғатын, сипатын көрсетумен қатар оның өте көнелігін, тілдің шығу дәуірінде пайда болғандығын білдіреді. Сол ежелгі, бастапқы замандарда қалыптасқан фоносемантикалық сөздің барлық тілдерде өлі түбір, рудимент немесе туынды сөздердің құрамында сақталып қалуы заңды құбылыс, себебі барлық тілдер өз басынан алғашқы имитативтік дәуірді өткерген. Сонымен, дыбыс арқылы денонатты бейнелейтін сөздер ататегінен фоносемантикалық (имитативтік) сипатқа ие. Демек, пайда болған, туындаған кезінде барлық тілдер бірдей өте ұқсас дыбыстық тұлғаны және семантикалық ортақтықты иемденген. Әдетте, олар бір дыбыс немесе бір буынды дыбыстар тіркесі (гс, ег, гес, сгс, сгсс) болып келген. Академик Ә.Қайдардың пікірінше: «...қайсыбір тілдегі есту, көру, акустикалық, қимылдық қабылдаулардың өте ежелгі дыбыстық символдары ретінде Г және сГ моносилабтары: а, ә, е, о, ө, ұ, у, ы, і, сондай-ақ ты, ды, пы, шы, сы тағы басқа да дыбыс тіркестері танылды» [2, 17]. Біздің болжамымыз бойынша, түркі және басқа тілдердің ататілінде (праязык) у дауысты идеофон (имитатив), фонемотип (С.В.Воронин) «су» деген кешенді мағынаны білдірген. «У» - судың кешенді түстік, дыбыстық, тактильдік, сенсорлық, қимылдық т.б. сипаттарының бір ғана дауысты дыбыс (моносиллаб) арқылы берілген бейнесі. Ал, кейінірек у-ға анлаутты қосылған с дыбысы судың жылжитын, ағатын, сылдырайтын, сырғанайтын, сорғалайтын, жылтылдайтын, жалтылдайтын т.б. сипаттарын осы идеофон арқылы бейнелеген. Түркі тілдерінің географиялық терминологиясында у//су –дан туындаған, өрбіген географиялық (гидрографиялық) апеллятивтер тізімін және мағынасын атақты географ, топонимист Э.М.Мурзаев келтірген: «Түркі тілдеріндегі: ("су” - М.А.) бірқатар туынды терминдерді қалыптастырады: суат - құдық түбінде, өзеннің, көлдің жағасында мал суғаратын орын, мұның өзі түрік тілінің suwat "водопой” сөзіне сәйкес келеді; болгар тіліндегі суват-"жазғы тау жайылымы”, "суат”; саат - "көл бойындағы суат орны”, суат - "алды бөгелген су айдыны”, қырым - татар тіліндегі учансу - "сарқырама”, өзбек тіліндегі учарсув - "сарқырама”, сөзбе - сөз аударғанда "ұшатын су”, субойи - "жағалау”, "су бойы”,субаши - "көл басталуы”, "ағыстың басы, суғаруға арналған суды бөлетін лауазым”, суак - "суландыратын, су жүретін ор”, "арық” әзірбайжанша субасма - "тасқын су”, "сел”, суайрычи - "суайрық”, сулу - "су (басқай)”, сузус - "сусыз”, суамбар - "су айдыны”, "су қоймасы”. Жалпы түркілік карасу, хакастық - харасуг - "қайнар көз”, "бұлақ”, "бастау”; алтай тіліндегі талайсу - "теңіз” (моңғол тілінде далай - "көз жетпес”, "орасан зор”); хакас тіліндегі суглыг - "сулы”; агынсу - "ағын су” т.б. Еуропа мен Азияның ұлан байтақ даласында су терминімен келетін гидронимдердің саны шексіз (оның нақты көріністері басым мөлшерде сөздің екінші бөлігінде келеді): Қарасу, Сарысу, Ақсу, Қызылсу, Тугтусу, Қашқасу, Көксу, Ұлысу, Қайсу, Адылсу. Енисей мен Абақан бассейнінде көптеген гидронимдер суг терминімен келеді: Қазынсуг, Сарысуг, Уньсуг, Ызаксуг, Демирсуг; Алтайда - Суг, Сугат, Қарасук [6, 528-529]. Біздің пікірімізше, бастапқы немесе ілкі имитативтердің тілдердің алғашқы шығу, пайда болу дәуірінде фонетикалық (фоносемантикалық) варианттары болған. Ол варианттар артикуляциялық жағынан жақын, бір – біріне ыңғайлас келетін идеофондардың, яғни дыбыстардың болуынан пайда болған. Осы тұрғыдан алғанда, п, у идеофондардың фоносемантикалық варианттары ретінде олардың артикуляциялық сыңарлары деп, уа, в, б, иу (ю), й, дж, ж, ч, с, ш идеофондарды атауға болады. Осы идеофондар (фоносемантикалық варианттар) имитативтер құрамына енген соң, имитативтер деңгейінде имитативтердің фоносемантикалық варианттары құрамында жаңа имитативтер пайда болған. Осы жаңа имитативтер қорын көбейте түсе, жаңа нысандарды немесе аталған нысанның жаңа (әлі дыбыстық формада) белгіленбеген, сипатталмаған ерекшеліктерін атау үшін (дыбыс символика түрінде) қолданылған. Осындай жолмен (алгоритіммен) пайда болған (и, у (ю) идеофондар негізінде) имитативтер қатарына йыл, ол, уол, йол, ул, іл(ил), жыл, жил, уль, ыль, иле, иль, эл, джал, (құрамында л идеофоны бар); немесе юг (юк), юга, йогы, югон, ұйық, юкмес, йоки, ёкка (құрамында г (к) идеофоны бар) имитативтерді жатқызуға болады. Палеотопонимика мәселесін зерттеген А.М. Малолетконың пікірінше, түркі тілдеріндегі ол / ул (хол / хул) "мокрый, сырой, влажный” мағыналарында басқа тілдерде өзінің фонетикалық, семантикалық паралельдері (сыңарлары) ретінде кездеседі. [7, 74] 1.3 Жер бедері (орографиялық) апеллятивтердің фоносемантикалық сипаты. Географиялық аппелятивтер қоры кез келген тілдің негізгі (базистік) қоры түріне жатады, яғни түп - төркіні диахроникалық тұрғыдан қарағанда ең төменгі қабаттарда, тіпті "алғашқы” ілкі сөздер санатында екенін болжауымызға болады. Ал, Г.Е. Корниловтың "имитатив теориясы” бойынша тілдердің ең алғашқы пайда болған кезеңі "идеофондар” және "имитативтер” дәуірі болған десек, әрине, географиялық аппелятивтердің ең ежелгісі, көнесі - имитативтік, идеофондық негізінде жасалынған сөздер, тілдік қабаттар. Дыбыстық символикаға ие орографиялық аппелятивтердің құрамындағы дыбыстардың, дыбыс тіркестерінің, яғни идеофон, имитативтердің аталған нысандармен сәйкестігі дыбыстардың фонологиялық, артикуляциялық сипаттарының сәйкестіктеріне негізделген. Фоносемантика саласында зерттеулер жүргізген ғалымдар осындай сәйкестіктерді анықтаған. Мәселен: шар тәрізді, томпақ, шығыңқы заттардың атауларындағы түбірлерде бір немесе бірнеше лабиалды дыбыстар бар екені жөнінде А.М. Газов – Гинзберг, В.Г. Лобин, С.В. Воронин, А. Йоханенссон сынды ғалымдар жазды. Ғалымдардың пікірінше, осы сәйкестік еріндік символизмге негізделген: "ауыз (ерін) қимылы томпақ (шар тәрізді) заттар формасын бейнелейді”. Бұл аталған қимыл лабиальды (еріндік) дауыстыларды (о, ө, ұ, у, ү) дыбыстағанда жасалады. Еріндік дауыстылардың символизіміне негізделген фоносемантикалық орографиялық аппелятивтерге төбе, шоқы, қуыс т.б. аппелятивтерін жатқызуға болады. Жер бетінен биікте жатқан табиғи нысандардың (төбе, дөң, шоқы, төмпешік т.б.) басым көпшілігінің құрамында еріндік дауыстылардың ұшырасуы кездейсоқ емес. Дыбыс бейнелеуіштік сөздердің тілдік тұлғасында міндетті түрде фонемотип (С.В. Ворониннің термині) бар. Фонемотипте аталған заттың кем дегенде бір сипатына қатысты фонема болуы тиіс фонемотиптер акустикалық, дыбысқа еліктеуіш сөздерде кездеседі. Мысалы, "томпақ”, "домалақ”, "үрлеген” заттардың сипатына сәйкес келетін дәл сондай сипаттар еріндік (лабиалды немесе лабиальданған) дауысты, дауыссыздарда бар. Сол себепті осы аталған артикуляциялық фонемотип "томпақ”, "домалақ”, "үрленген” заттарды атайтын сөздерде қолданылады. Зерттеу нысаны болып отырған фоносемантикалық сипаты бар деп есептелетін географиялық аппелятивтерді және географиялық жалқы есімдерді (топонимдерді) біз "дыбыс бейнелеуіш сөздер” (звукоизобразительные слова) қатарына жатқызамыз. Дыбыс бейнелеуіш сөздер фоносемантика теориясы бойынша екі түрге бөлінеді: дыбысқа еліктеуіш сөздер (звукоподрожательные слова), екінші түрі – дыбыстық символикалық сөздер (звукосимволические слова). Біз талдап отырған географиялық аппелятивтердің, терминдердің құрамында, негізінде, дыбыстық символикалық сөздер жиі ұшырасады. Себебі дыбыстық символикалық сөздер, әдетте, ең көне "алғашқы” сөздер қатарына жатады. Соған қарағанда, географиялық аппелятивтердің белгілі бір бөлігі өте ерте дәуірлерде, тіпті тілдердің алғаш пайда болған дәуірінде қалыптасқан, "өмір сүрген” болуы мүмкін. Ал енді, дыбысқа еліктеуіш сөздер сипатындағы географиялық топонимдер қазақ топонимиясында бар және осы аталған топтағы фоносемантикалық сөздер жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Зерттеудің теориялық - әдістанымдық негізі ретінде имитатив теориясын (Г.Е. Корнилов) және де фоносемантика (С.В. Воронин) теориясын қатар пайдаланғандықтан, қазақ тіліндегі географиялық аппелятивтер мен топонимдерді талдаған кезде, "имитатив”, "идеофон”, "фонемотип”, "фоносемантикалық сөз” т.б. терминдерді аралас қолдандық. Түптеп келгенде "имитатив теориясы” мен "фоносемантика теориясы” бір - бірінен онша алшақ емес, көп жағдайда бір-бірін растап, толықтыра түседі. Зерттеу барысы аталған теориялық ұстанымдарға сүйене келе, қазақ тіліндегі орографиялық аппелятивтерге фоносемантикалық талдау жасауға болатынын көрсетті. Соның нәтижесінде байқалатын жайт: қазақ орографиялық сөздік қорындағы фоносемантикалық атаулардың түп – төркіні сонау "имитативтік” дәуірде жатқандықтан, бастапқы фонемотиптер қазақ тілінен басқа (түркі, үндіеуропа, семит т.б.) тілдерде кездесетін орографиялық аппелятивтер құрамында ұшырасады. Сол себепті зерттеу нысаны етіп алған фоносемантикалық қазақ аппелятивтерін басқа тілдердегі фоносемантикалық географиялық (орографиялық) аппелятивтер қатарында, солардың кең ауқымында қарастырдық. Осылай қарастырғанда ғана талдауға түскен аппелятивтердің фоносемантикалық табиғаты ашыла түседі және де сол атаулардың өте көнелігі дәйектеледі. Қазақ оронимдері мен топонимдерінде жиі кездесетін басқа да түркі тілдерінде кең тараған орографиялық аппелятивтердің бірі - төбе. Қазақ тілінде төбе, топырақ, құм немесе тастан үйіліп қалған биік дөң, шоқы. Төбе - бастың ең үстіңгі бөлігі, бір заттың ұшар басы, ең жоғарғы жағы. Көне түркі тілінде töpü – "темя”, "макушка”, "голова”, "вершина” екені көрсетілген. Топонимист ғалым Э.М. Мурзаевтың сөздігінде: Teпe – вершина, бугор, сопка, холм (тюрк). Др. – тюрк. töpü – темя; "макушка”; "голова”; "вершина”. Варианты: дене, добо, топпа, тепа, тобе, тюбэ, тäпä. В рус. геогр. литературе часто принята форма тепе. В Западной Сибири – тубя. Тепелик – "мелкосочник”, "холмогорье” (азерб). В тадж. яз. заимствовано в форме теппа, в перс. – тебе, тубе, тепа. В болг. диал. тепе – "холм”, "бугор”, "вершина”, "пик” из турецк. яз. Ясные параллели: бур. добо – "холм ”, халха – монг. добо – "небольшая горка”, "холм”, "курган”, "насыпь”, добек – "вершина горы”, "пик”; эвенк. Дуеэ – "конец какого – то предмета”; "вершина”, "исток реки”; орочское дувэ, дуэ – "конец”, "острие”, "мыс”; маньчж. дубэ "конец”; "вершина горы, дерева”, "устье реки”, "край”, "предел”, Ср. Хинди тибба, тибби, типа – "холм”; "горка”, "невысокая и небольшая возвышенность” [6,549] деп берілген. Э.М. Мурзаев келтірген мәліметтерге қарасақ, аталған түбір түркі тілдерінде ғана емес, сонымен қоса палеоазиат, тұңғыс – маньчжур, иран, хинди тілдерінде кездеседі. Осы орографиялық терминнің аса кең аймақта және туыстығы жоқ көптеген тілде таралуы кездейсоқ нәрсе емес. Егер кейбір тілдер арасында (мысалы, түркі мен моңғол, түркі мен тұңғыс- маньчжур) ауыс – түйіс, тілдік тоғысулар (контакттар) орын алса, соның нәтижесінде кірме сөздер (төбе сөзіне, мысалы, қатысты) болуы мүмкін болса, тегі мен орналасуы өте алыстағы тілдер арасындағы ортақ сөздердің төркіні – имитативтік (фоносемантикалық) табиғатында екенін мойындауымыз керек. "Төбе” мәнді орографиялық аппелятивтердің негізі болған имитатив формасын туб / тоб / төб / доб / теп / деп санауымызға болатын сияқты. С.В. Воронин көрсеткендей: "домалақ” шар тәрізді үрілген томпақ заттың маңызды белгісінің бірі; еріндік дауысты, дауыссыздар белгілерінің бірі де осы; бұдан домалақ нәрсені білдіретін дыбыс бейнелеуіш сөз түбірінде еріндіктердің артикуляторлық фонемотипіне тиісті, ең болмағанда бір фонеманың болу қажеттігі келіп шығады: салыстырыңыз: түр tepalak, tembalak "домалақ шар тәрізді”, rob "домалақ ыдыс” [8, 67-68]. Жоғарыда көрсеткен "төбе” мәнді дыбыс бейнелеуіш сөздердің имитативтік түбірінде бір емес, кем дегенде екі еріндік дауыс: / о / у / ө дауысты фонемотиптері және б / п дауыссыз фонемотиптер бар. Ал енді у / о / ө фонемотиптері "томпақ”, "домалақ”, "шар тәрізді” денотаттарды дыбыстық түрде белгілейді десек, денотаттардың осы аталған сипаттары "шығыңқы”, "көтеріңкі”, яғни "биікте”, "бас жағында”, "басында”, "төбесінде” деген ұғым түсініктермен, сипаттармен ыңғайлас, сыңарлас жақын болып келеді. Демек, аталған фонемотиптер – дауыстылары немесе дауыссыздары болсын "көтеріңкі”, "үстіңгі”, "басындағы”, "бас”, "төбе”, "биік” деген мағыналарды бедеріне қатысты бере алады. Осы фонемотиптер тек қана жер бедеріне қатысты нысандарды (денотаттарды) олардың аталған сипаттарына сәйкес дыбыстық (символикалық) деңгейде суреттемейді, басқа да нысандарды (заттарды) имитативтік тұрғыдан белгілеуге атсалысады. Қазақ тілінің материалдарын қарасақ: доп, топ, дөң, дөңгелек, дүмпи, томпаю, тобыр, доңғал, доболдай т.б. сөздерде лабиальді (еріндік) фонемотиптер аталған сипаттарды көрсетіп тұр. Жоғарыда келтірілген сөздер тізімінде ң дауыссызы еріндік болғанымен, м сияқты мұрын жолды болып келеді және үнді немесе сонар дауыссыздар қатарына жатады, яғни артикуляциясы өте жақын. Қазақ тіл білімінде фоносемантика теориясының негізін қалыптастырған профессор К.Ш. Хұсайынның мәлімдеуінше, қазақ тілінде лабиальді немесе лабиальданған дауысты, дауыссыз дыбыстардың негізінде "томпақ”, "шығыңқы”, "домалақ”, "шар тәрізді” заттарға, сол заттарға қатысы бар қимылдарға байланысты өзі жинақтаған жүзге жуық (әрине, олардың саны одан көп) сөздер бар [9, 153-154]. Ғалымдар келтірген осындай мол тілдік (фоносемантикалық) деректер негізінде лабиальді (лабиальданған), еріндік дауысты және дауыссыз дыбыстардың (фонемалар) өз кезінде фонемотип (идеофон) қызметін атқарғандығының дәлелі мен дәйегі бола алатындығын аңғардық. Ал осы аталған фонемотиптердің мағыналық сипатына тоқталсақ, "томпақ”, "домалақ”, "шар тәрізді”, "шығыққы”, "көтеріңкі”, "үстіңгі” т.б. солардан туындаған немесе өте жақын, сыңарлас мағыналарды осы фонемотиптер (идеофондар) дыбыстық символика түрінде бейнелейді. Біздің қарастырып отырған орографиялық аппелятивтерде бір буынды (дауыссыз + дауысты + дауыссыз) ілкі түбір – имитативтердің ортасында фонемотип о / у / ө / ю болып келеді де, анлауттағы дауыссыз фонемотип (идеофонема, идеофон) д / т болып келеді, ал анлауттағы (соңғы позициядағы) идеофон – фонемотип, әдетте, б / п дауыссыз еріндік фонема. Жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырғанымыздай, о / у / о / ю фонемотиптердің және соңғы позициядағы (анлауттағы) б / п еріндік дауыссыз фонемотиптің (идеофонның) мағыналық сипаты айқын. Екінші тарау "Қазақ топонимдерінің этимологиялық фоносемантикасы ” деп аталады. Тақырып үш тараушада сараланады. 2.1 Қазақ тіліндегі дыбыс еліктеуіш топонимдердің фоносемантикалық сипаты. Кез келген тілдің дыбыс бейнелеуіш лексикасын екі түрге бөліп қарастыруға болады: дыбыстық еліктеуіш, дыбыстық символика. Бұл тараушада қазақ тіліндегі топонимиялық лексиканы (топонимдерді) осы аталған екі түрге бөліп қарастырамыз. Дыбыс бейнелеуіш сөздердің фоносемантикалық сипаты, әсіресе, дыбыс еліктеуіш сөздерде айқын көрінеді. Дыбыс символикалы сөздердің имитативтік табиғатын анықтаудың өз қиыншылықтары бар, себебі аталған сөздердегі дыбыстар табиғи нысандардың дыбыстарына емес, дыбыстан бөтен түрлі сипаттарға еліктеуден пайда болған. Біз қазақ тіліндегі гидрографиялық, орографиялық апеллятивтер мен топонимдік атаулардағы "үндемейтін”, "тіс жармайтын” "сенсорлық”, "тактилдік”, "түстік” (визуальдік) т.б. сипаттардың дыбыс символикалық сөздер құрамындағы дыбыстарға айналуын анықтауды мақсат еттік. Осы тұрғыдан келгенде дыбыс еліктеуіш сөздер өзара екі түрге бөлінуі мүмкін: 1. Жанды нысандар шығаратын дыбыстарға еліктейтін сөздер. 2. Жансыз табиғи нысандар дыбыстарына еліктейтін сөздер. Мәселен, Даңғырлақ топонимінің фоносемантикалық тұлғасын біз дыбыс еліктеуіш сөздердің екінші түріне жатқызамыз. Академик Ә. Қайдардың сөздігінде даң бір буынды түбір – негіздің мағынасы былай берілген: "подр. шуму, голосу, звону жестяных предметов, больших колоколов, ударных инструментов; даңғыр < дағ + ғыр громыхание (металического предмета)” [2, 200]. Осы келтіріліп отырған фоносемантикалық сипаты бар сөздерге ортақ түбірді біз фонемотип немесе имитатив ретінде қарастырдық. Сонда ол түбір, фонемотип (имитатив) үш идеофонды даң(нг) – (д + а + нг) формасында өзінің дыбыс еліктеуіш қызметін атқарған. Дыбыс еліктеуіш түбір – имитатив болғандықтан, "бұл фонемотип қандай дыбысқа (немесе табиғи дыбыстар кешеніне) еліктейді?” деген сауал туындайды. Ол дыбыстардың (шудың) сипаты (жоғарыдан қараңыз) мынадай болып келеді: "ішкі қуыс заттың басқа нәрсеге соғылуынан шығатын қаңғыр – күңгір дыбыс”, "күмбірлеген, саңғырлаған дыбыс”; "даң – дүң” еткен "қаңғыр - күңгір” еткен дыбыс; "даңғыр - дүңгір” еткен, "салдыр – гүлдір” еткен; "даңғырлап қатты дауыс еткен” дыбыс; айғай – ұйғаға, у-шуға ұқсайтын дыбыс. Академик Ә. Қайдардың көрсетуінде бір буынды даң түбірі темір, жез бұйымдар, заттар шығаратын (ұрғанда) дыбысқа, шуға еліктеуден туындаған. Даң формасындағы әр фонема – идеофон (идеофонема) белгілі бір еліктеуіш мағынаға ие. Еліктеудің негізі сипатын, болмысын осы фоносемантикалық модельде дауыссыз д және ң дыбыстар (идеофондар) көрсетеді. Ал фоносемантикалық сөз ортасындағы дауысты дыбыс (идеофонема) еліктеуіш түбір суреттейтін дыбыстың күштілігін, әлсіздігін және тонын сипаттайды. Сөз етіліп отырған даң фонемотипінің (имиативінің) анлаутындағы д өзінің артикуляциялық сипатына, ерекшеліктеріне қарай t(т) – ға өте жақын, тек д ұяң "жұмсақ” болса, т қатаң (шулы) дауыссыз – ал басқа артикуляциялық ерекшеліктері (альвеоляр, таңдай алды, тіс, жабысыңқы, шұғыл) бірдей. Т / д дүрсілдейтін, дүңкілдейтін, тарс – тұрс ететін, тарсылдайтын, тақылдайтын, соғу, қағу әрекеттерінен туындайтын кешенді табиғи дыбыстар шығаратын нысандарды (денотаттарды) символдайтын сөздердің анлаутында кездеседі. Осы позициядағы бұл дауыссыз дыбыс (идеофонема) көптеген біртектес немесе біртектес емес тілдердегі аталған дыбыстарға еліктейтін сөздерде кездеседі. Бұл құбылысты фоносемантикалық заңдылықтар немесе фоносемантикалық универсалия қатарына жатқызуымызға болады. Скачатьс сайта
1 2 3 4 5 Категория: Қазақ тілі және тіл білімі \| Добавил: nauriz (18.10.2012)
Просмотров: 1679 \| Рейтинг: 0.0/0