Мифтік ескі наным бойынша атын тура айтуга тыйым салын-ған сөздер тіл білімінде табу деп аталады. Қараңғылык пен дін-шілдік құрып тұрған өткен замандарда адам баласы өмірді жете таиьш білмеу салдарынан, зат пен оның атауының арасында табиги байланыс бар деп жансақ түсінушілік болған Адамзат өзі тудырган кейбір создерді күндслікті түрмыст өз| атымен атамаи, баскаша атауға можбүр болган. Мұндай тыйым салынган сөздер дүние жүзіндегі халыклардың көпшілігінде кез- деседі. Бүл әдет түрік халиқгарыныц тарихында кең тараған Қазак халкының революцияга дейінгі тұрмылсында да бұл сияқ- ты соқыр сенім біркыдыру өмір сүріп келгсндігі аян. Осындай тарихи оқиғаның нактылы бір айғағы (көрінісі) ретінде мынадай бір аныз әңгімені келтіруге болады.

Аталардың аты

Баяғыда Аюбай, Түлкібай, Итбан деген үш ағайынды адам өмір сүріпті. Булардың отырган ауылы терең сайдың ішінде екен Қүндердің бір күнінде ағайынды ақсақалдар үйде әңгіме дүкен құрып отырады Бір кездс ауылдың иттсрі жабыльш үріп шулап коя береді. ‘Төрдегі аксакалдардың бірі босаға жақта күйбеңдеп жүрген келінге:— Шырагым, иттер неге үріп кетті, байқап келші,- деп жүмсайды. Келін жүгіре басып далаға шықса ауылдың арт жағында үлкен бір аю түлкіні куалап барады екен де, иттер соган үріпті. Үйге қайта енбек болган келін кенет "Япыр-ау, мұныц бәрі аталардыц аты гой, калай айтсам ексн деп кысыла-кысыла ішке енеді — Иә, балам, иттер неге үріл деп сүрайды ақсақалдың бірі. Сасқалақтаган келін:-—Ауыл сыртындағы аршалы бстте атакем тэкемді зыттыра куып бара жатыр екен, осы ауылдагы жэкемдердң бәрі соларға қараи үріп жүр,— депгі ("Қазақстан әйелдері”, 1967, № 7, 27-бет).

Қазақтыц ескі әдет-ғұрпы бойынша келін болып түскел қыз күйеуінің туған-туыстары өз атымен атамайтын болган. Солар-. дыц әрқайсысына лайықтап (жолына, жасының үлкен-кішіі қарай) өз тұсынаи басқадай ат коюға мәжбүр еткен. Мәс кызга қарп көз, бикеш, шырайлым, еркежан десе, ұлға кекілдім, айдарлым, түлымдым, шырақ, тетелес, мырза жігіт, төре мырза ага, би ага делінген. Егер аты дөрекілеу болса, иттеріс деп те атаған. Сол тәрізді ата-ене, абысын-ажын, кайын аға қайын жұрт, нагашы, жиен-жиеншарларга дейін шетінеи ат қойып шығатып болган. Қелін ат қойғанда кездейсоқ түрде емес ат қоятын адамдардыц мінез-құлқыи, тұр-тұрпатып, өнер-талабын жан-жакты текссріп, түрлі касиеттеріне қарай сәйкестен діріп атаған. Мәселен, тете емес кайнысын тетелес деп атамаған тұлым қоймаган қайнысын тұлымдым демеген. Жасы үлкен адамдардың аттары басқа зат атауларымен аттас болып келсе, онда келін оларға да басқаша жаца ат ойлап табатын болған. Мәселен, Жылкыбан болса мінгішдеп, Қойшыбай болса — азбан дсп, Бүркітбай болса — үлкен құс деп, Тышқанбай болса– қаптесер деп, Қарабай болса — баран деп, Ақберген болса– шаңкан деп атайтын болған. Ауылды жерде әлі күнге дейіи ескі салт-сананың сарқыншақтары жасы мосқал тартқан адамдардың арасынан там-тұмдап болса да кездесіп қалады. Бұлар қазір кедесе калса, ескі ырым, діни ұғым бойынша емес, халықтын ⁶ зтикалык, эстетикалық калыптаскан көне нормасы түрінде жұм-салады. ¥ят сактап, сыпайыгершілік білдіру иба, рәсім ретінде қолданылады. Демек, табудың бұл түрініц мән-мағынасы түбірі-° мен өзгерген, көнеріп, бір жола күнделікті колданыстан шыққан леуге болады. . _

Казак тіліндеп табудың ендіп бір түрлері табиғаттыц дүлей күшімен, адамды опат қылатын ауру аттары мен каскүнем жырт-қыш ан-жондіктермен тікелей байланысты шыққан. Мәселен, ре-волюцияға дейінгі казақ аулында жай түсті десек, "адамға кыр-сығы тиюі мүмкін” деген наным бойынша, оны жасыл деп атай-тын болған. Шешек ауруының атын атасақ, "жұғады”, "жабыса-ды” деген сенімге байланысты шешек ауруының атын тура ата-май, әулие, қорасан, мейман, қонақ, деп өзгеше атаран. Қасқырды қаскыр деп атасак, естіп қойып, "малымызға шабады” деп қорқып, оны итқүс, қара қүлақ, серек құлақ, ұлыма деп атайтын еді. Жыланды да жылан десек, "келіп шағады” деп үрейленіп, оның түйме, қамшы, үзын қүрт деп айтқызған. Ұры алган, жо-ғалған малды ұрланды десек, "мүлдем табылмай кетуі мүмкін” деген сеніммен қолды болды деп айт дейтін. Мал сауылып бітті егеннің орнына мал байыды, кун батты дегеннін орнына күн айыды, жиналган адамдар кетейік, қайтайық дегенніц орнына көбейейік деп айтуды әдетке айналдырған еді. Соның нәтиже-сінде осы ұғымдарға катысты бірнеше синонимдер пайда болған. Бұлар белгілі контексте әр түрлі стильдік мән тудырады.

Бір затты, қубылысты өз атымен тура атамай, басқаша атау мен атау тек табумен ғана байланысты емес. Сөздің ұғымы дөре-кілеу қолайсыздау, көңілге тиетіндеу болып келген жагдайда а тілде бір сөз бір сөзбен алмастырыл^ береді. Мұндай жағдайда магынасы тұрпайы сөздің орнына сол ұғымды жұмсартып, еңілдетіи жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер келіп басады. Мұн-дай құбылыс тіл біліыінде эвфемизм деи аталынды. Эвфемтм табу сияқты үрейленуден туған соқыр сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік пен әдептілікке негізделеді. Демек, қазіргі кездегі қолданылып жүрген эвфемизмдер өскелең халқымыздың бү-гінгі таңдагы қалыптасқан этикалық және эстетикалық норма-фыныц күнделікті керіністері деп есептеледі. Сондықтан табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатыстыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан.

Қазақ тілінде эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мына-^аи дай олдары бар:

1. Ауру аттары алмастырылады. Науқас адамның көзінше аурудың нақ өзін атамай, оның жеңілірек түрін айту дәстүрі бар Мәселен, туберкулезнемесе құрт ауру деудің орнына өкпе ‘ауруы, рак нсмесе қылтамак, деудің орнына жаман ауру, гоноррея немесе сөз деудің орнына жіңішке ауру, сифилис деудіц орнына ‘самал немесе мұрнына жел түскен деп мағынасы қатты тиетін ‘сөздерді жұмсақ сөздермен алмастырып қолданады.

2. Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік: атаулары алмастыры- лады. Мәселен, ауру, жарымжан, мүгелек адамды дімкәс деген сөзбен, саңырау, керең деген сөзді құлағының мүкісі бар, сараң естиді, құлағы тосақ деген сөздермен, аягы ақсақ дсгспді аяғы-ың сылтымасы бар деп алмастырып айта беруге болады.

3. Мағынасы айтушы мен тьщдаушыға бірдеіі соншама жағым-сыз, өрекі сөздер алмастырылады. Мэселен, нәжіс, қи несеп, дайрақ, үлкен дәрет, кіші дәрет, дәрет сындыру, ұлы дегендердің бәрі де белгілі контексте сыпайылық мән тудырады.

4. Үйлену мен турмыс қүруга байланысты сөздер алмасты- рылады. Мәселен, тұрмыс күру, түрмысқа шыгу, баласын құтты орнына қондыру, баласын аяқтандыру, қолына кұс қон үйлі-баранды болу, семья қүру, отау тігу, бөпелі болу, аяғы ауыр, орауға отыру тәрізді сөздср үйленуге байлаиысты айтылады.

5. Қогам өміріндегі адамдардыц бір-бірінің жагымсыз қарым-қатынастарына қатысты сөздер алмастырылады, Мәселен аузы жеңіл, қолының жымысқысы бар, қосып айтады, ауыз бастырық, сөзге келу, бет жыртыспау, жасы үлғаю, қалтасы тесік көзіне шөп салды, жаяу почта, үзын күлақ, аузының желі бар ішінде букпесі бар, сымсыз телефон дегендер сыпайылық мәнде айтылады. Эвфемизмдер ойды бейнелеп, көрксм түрде жеткізудің негізгі бір тәсілі. Сондықтан алдагы уақытта да сан түрлі эвфемизмдер туып қалыптасатындығына ешбір шек келтіруге болмайды.

Күнделікті қарым-катынаста магынасы жагымсыз тұрпайы сөздерді жағымды сыпайы сөздермсн алмастырып қолданатын дығымыз сияқты тілде әдепті сөзді әдепсіз (дөрекі) сөздермен де ауыстырып айта беру әдеті болады. Мұндай құбылысты тіл- білімінде дисфемизм немесе какофемизм деп атайды. Дисфмизм — мағынасы жағынан эвфсмизмге қарама-қарсы қүбылыс. Белгілі контексте жөнімен дүрыс жұмсалған сөзді магынасы неғұрлым дөрекілеу сөзбен алмастыру — сөзді ауыспалы мағы-нада (троп) қолданудың бір жолы. Мысалы Бұт артары мен шақырак, саларларын жауга берді (Қ. Оразалин) Өздсріц бір-бір тулақтарыца мініп-ақ шапқылап кетсендер (К Оразалин Хазірет пен Әбунүсіптің сол езбалдагының өзіне мынау отырған қошеметшілердің кейбіреуі аузын аңқайта тыңдагансиды (Д.Әбі- лев). Жеңілетініңді білетін» болсаң, ссн бес кырт атанар маедің? (М. Әуезов). Осындағы бүт артар деген мініс, көлігі орнына, шаңырақ салар күшкөлік (түйе) орнынп, тулақ мінетін ат орнына, езбалдақ мылжың, сөзуар, сөз соқты дегсндердің орны- на, қырт-көк тантық, көк мылжың дегепнің орныпа жұмсалынып отыр. Сол арқылы сан қилы жагымсыз эмоциялық мән тудырган. Дисфемизм кеміту, корлау, іске жаратпау үгымии тудырады. Мысалы: боқ мүрын бала, боқтан өзгені сөз кылды, боғымен жасты баламен ойнады т б Қазак тілінде бір сөзге қатысты көптеген дисфемизмдер бар Бұларды бсліілі контексте жөнімен дұрыс колданылған сөздердін орнын бұрыс сөздермен , алмастырып айтуға болады. Дисфемизмдер — әдеби тілдің үлгі-^?‘ сіне жатпайды. Бұлар көбінесе көркем шығармада ауызекі тілдің сөйлеу үлгісі ретінде кейіпкерлердің тілінде ұшырасады. Сол ‘ арқылы әр жазушы өзінің қаһарманының міиез-құлқын, іс-әре-кетін ой-өрісін бейнелеп, нақтылы шынаны образын жасайды. Қоғам өмірініц қыр-сыры өте көп. Жылы сөз айтып, біреудің көңілін көтеруге болатындығы сияқты қатты сөз айтып, біреудіц намысына тиіп, ренжітуге де болады. Осының бәрі тілдегі сөз-дердің кұдіретті күшін танытады. "Басқа пәле — тілден”, "Тіл тас’жарады, тас жармаса бас жарады” дегендс халық сөздің қоғамдык мәнін, кадір-қасиетін жете отырып айтқан.