Атлантида  Ол қандай болған?

 Сократ, тыңда мені. Бұл таңғажайып ертегі емес, түпкі жағында негіз бар әңгіме. Ол жөнінде жеті дананың данасы атанған Солон баян етіпті. Ол біздің арғы атамыз Дропидтің жақын туысы, онымен аз уақыт болса да бірге болған, достасқан адам. Ол достығы жөнінде өзінің жазған өлеңдерінде де жиі-жиі еске салып отырады. Сол Дропид бұл тарихты атамыз Критийге айтыпты, ал Критий шал оны бізге ауызша жеткізген.

…Мен саған өзім анау-мынау жас адамнан емес, сол кезде, оның өзінің сөзімен айтқанда, жасы тоқсанға таяған Критий ақсақалдан естігенімді айтып отырмын. Ол кезде мен небәрі он жастамын. Сонда бізде апатурилердің куреот дейтін мүшәйрасы өтіп жатқан. Бізге балаларға ондай мерекеге қатысу үлкен бақыт болатын, оған қоса оның үшінші күнінде әкелеріміз бізге рапсодий оқығанымыз үшін марапаттау тағайындады. Мүшәйраға көптеген ақындар қатысып, өздерінің жақсы деген өлеңдерін дауыстап оқыды. Сол кезде әуелдегіден бөлек бір жаңалық болсын деді ме, балалардың ішінен біреуі суырылып шығып Солонның өлеңдерін жатқа айтты. Ал достарымыздың ішінен дараланып шыққан біреуі Критийге жағымпазданғысы келгендей, Солонның ұлы дана ғана емес, ақындардың ақыны екенін, оны өзіне пір тұтатынын айтып салды. Оны естіген Критий шал рахаттана кеңкілдей күліп алып:

– Аминандр балам, егер де ол поэзиямен жаңбыр-жаңбырдың асты дерлік бос уақыт арасында айналыспай, өзге ақындар сияқты өлеңмен біржолата шұғылданып, өзі Египеттен алып келген деректерді өңдемей, сол сапардан қайтып келгеннен кейін неше түрлі жала мен пәлеге душар болып, соның кесірінен поэзиясын біржолата тастауға мәжбүр болғанда менің ойымша, Гесиод та, Гомер де, ол екеуінен өзге ешбір ақын да одан даңқты бола алмаған болар еді! – деді.

– Сонда, Солонның Египеттен алып келгені не дерек? – деп сұрады Аминандр Критийден.

– Ол аңызға айналған дерек, – деп жауап қатты шал Критий, – оның шығу тарихы былай. Египетте, Ніл өзенінің екіге жарылған тұсында Саис делінетін аймақ бар. Ол аймақтың басты қаласы да – Саис. Амазис патшаның өзі де сонда туып-өскен екен. Ол қаланың тұрғындары египеттіктерше Нэйт, эллиндіктерше Афина есімді құдайға табынады. Сол себепті де олар бір-бірін афиналықтармыз, туыспыз деп іш тартады. Солон саяхаттап жүріп, сол халықтың арасында болған. Онда ол өзі айтатындай, тұрғындардың үлкен құрметіне бөленеді. Бірақ ол оған дандайсымастан ел аралап, өткен тарих жөнінде әлденені естуге, білуге тырысады. Алғашында ол әрекетінен ештеңе шықпайды. Тұрғындар өздігінен ештеңені айта қоймайды. Содан Солон оларды әңгімеге тарту үшін өзі туып-өскен қаланың тарихын қысқаша айтып береді. Сол кезде оны мұқият тыңдап болған бір кәрі абыз Солонға әжімді бетіндегі жанары сөнуге жақындаған сығырайған көздерін қадап отырып:

– Әй, шырағым, Солон-ай, Солон-ай! Сендер, эллиндіктер қашан да бала күйлеріңде жүресіңдер. Бұл эллиндіктерде сананы өсіру, білімін толықтыру деген бола ма өзі? – дейді жай ғана күрсініп.

– Бұл не дегеніңіз, қария? Мұнымен не айтқыңыз келіп отыр? – деп Солон елең ете қалады.

– Сендердің саналарың шын мәнінде жас екен, – дейді әлгі кәрі абыз төмен қарап, – көп нәрсені білмейді екенсіңдер. Айтатындарың сол баяғы әбден таптаурын болған бір аңыз. Мен саған тоғыз мың жылдан бері ауыздан ауызға тарап келе жатқан Атлантида жайлы айтып берейін. Сіздердің қалаңыздың ерлік-даңқы сонымен байланысты… Мына жарық дүние әлемін жаратқан бір құдай деп санайтынымыз хақ қой. Адам ойынан шыққан құдайлардың есімдері мен олардың неге ие екені грек аңыздарынан жақсы белгілі. Атлантида аралының тарихы да құдайлардың Жер шарындағы жерлерді өз дәрежелеріне қарай еншілегенінен туындайды. Сонда теңіз құдайы санатына қосылатын Посейдонға сол Атлантида аралы тиіпті. Ол өзінің сүйікті әйелінен туған ұрпақтарын әлгі аралға қоныстандырады. Теңізден аралдың орта тұсына дейін жер бетінде жоқ құнарлы топырақты тамаша кең жазық алыстан көз тартып тұрады екен дейді ол жайлы естігендер. Сол жазықтан елу стадий (ертедегі жер өлшемі – ред.) қашықтықта, аралдың дәл ортасында акрополь-төбе болған. Төбе үстіндегі үйде адам баласының сондағы алғашқы өкілі Эфинор деген кісі өзінің Левкиппея есімді әйелімен бірге өмір сүріпті. Олардың Клито атты әдемі де ақылды қызы болады. Ол қыз бой жетіп, тұрмысқа шығар мезгілі жеткен кезде әкесі де, анасы да дүние­ден өтеді.

Қаңыраған бос үйде жалғыз қалған қыз біраз қиындық кешеді. Оны түсінген Посейдон қыздың келісімін алып үйленеді де ол тұрған төбедегі үйді айнала қорған қабырғамен қоршайды. Қоршаудың сыртқы жағынан арақашықтықтарын бірдей етіп екі құрлық, үш су шеңберін жасайды. Сөйтіп, арал сонау алыстан, көз ұшынан қараған адамға жазыққа ойып салған бір өрнектей болып тартымды көрінеді. Енді оған адам баласының ізі ешқашан да түспек емес.

Өзі құдай, қолынан бәрі келетін болған соң аралда қандай өзгеріс жасаймын десе де еркі. Посейдон енді төбені биіктетіп, оның бір бүйірінен екі бұлақ суын ағызып қояды. Оның бірінің суы салқын да, екіншісінікі жылы. Сол суларды пайдалана отырып құнарлы қара топырақтан не қажеттің бәрін өсіріп ала береді. Сөйтіп, екінші әйелі Клитомен бірге тіршілік кешіп, бұрынғы дүниеден өткен әйелінен қалған бес егіз ұлды аяғынан тұрғызады. Содан соң Посейдон аралды он аймаққа бөледі. Бірінші егіздің үлкеніне марқұм анасы тұрған үймен қоса орталық аралды – акропольді береді. Ол өзінен кейінгі інілеріне аға, ақылшы және бүкіл аралдың патшасы болады. Қалғандары өздеріне тиген аймақтардағы адамдар қауымын басқарады, оларға биліктерін жүргізеді. Посейдон ең үлкен ұлына Атлант есімін берген болатын. Ол өз кезінде ел басқарған билік жүргізген, ерекше ерлік көрсеткен ұлы Атластың есімін жаңғырықтырудан туындаған ат еді.

Посейдонның осы ұлдары мен олардан тараған ұрпақтардың жеткен жетістіктеріне сай аралда елеулі жаңалықтар орын алып отырды. Акропольдің ішіндегі бөтен адам ізі түспеген алаңға о баста тұрғызылған Посейдон мен Клитоның шіркеулері алтындалған қорған қабырғамен қоршалды. Посейдон шіркеуінің ұзына бойы бір стадий, ені үш плетр, ал биіктігі оған пропорционал еді. Оның бұрыш-бұрыштары алтынмен апталып, қабырғалары күміспен күптелді. Ішкі залдарының төбелері алтын, күміс және орихалға жалатылған піл сүйектерімен қапталды. Үйдің қабырғалары, жуан тіреулері мен едендері таза орихалдың өзімен сәнделді. Даладай кең орталық бөлмеде, қақ ортада өздері табынатын құдайдың алты бірдей қанатты аттар жегілген күйме үстінде ат тізгіндерін өзіне тарта мықтап ұстап түрегеп тұрған алтын мүсіні орнатылған. Мүсіннің үлкендігі мен биіктігі сондай, құдай бейнесінің төбесі үстіңгі қабырғаға тиер-тимес боп тұр.

Шіркеудің ауласындағы бақ ішін патшалардың алтын мүсіндері әрлей түсті. Олардың жан-жағынан орын алған әйелдердің, он патшалықтан тараған ұрпақтардың, қала мен сырт елдерден келген кейбір атақты кісілердің мүсіндері де бақ ішін мәңгілік тіршілікке бөлегендей еді. Осы ауладағы құрбан шалатын орын да шіркеудің қасиетін арттыра түсетін. Ал осы құдай үйі сол тұстағы ұлы державаның басты діңгегіне тән көрініс беретін.

Төбенің бір бүйірінен, жер астынан мөлдіреп шығып жатқан бұлақ суларын патшалық иелері мейлінше тиімді пайдалана білген. Тазалығы мен дәмділігі жағынан теңіз суынан бөлек ерекшеленетін салқын су мен жылы суға арналған арықтар бейберекет емес, сарайлардың ауласында, бақ ағаштарының арасында белгілі бір жүйемен қазылған. Арықтардағы салқын су ондағы сәндік ағаштарды ғана емес, сонымен бірге неше түрлі хош иісті гүлдер мен гүлзарларды, көкөністерді суғаруға да пайдаланылатын. Жылы бұлақтың суын олар үсті жабық арықтар арқылы ағызып, қыс айларында жуынып-шайыну үшін әдемі етіп салынған моншаларға қарай тартты. Пайдаланудан артылған сулар арнайы қазылған кең де терең арықтар арқылы ең шеткі теңіз айлағына қарай ағып кетіп жатты. Акропольді осындай сәнге бөлеген тұрғындар одан су шеңберлер арқылы келесі құрылық шеңберге өтетін көпірлер салып, негізгі патша сарайы мен келесі шеңбер құрылықтардағы патша сарайларына жол ашады. Арал орталығынан ең шеткі құрылық шеңберге дейін ені үш плетр, тереңдегі жүз фут, ұзындығы елу стадий келетін канал қазады. Оның теңізге жалғасар жерін ең үлкен деген кемелердің өздері емін-еркін жүзіп өте алатындай кең етеді. Акропольден ең шеткі теңіз айлағына дейін кететін каналдардың бәрі де түп-түзу, өткелдердегі ашық және үсті жабық көпірлер де соған сай тізіле сәнді етіліп салынған. Көпірлердің асты кемелердің желкендерінің ұшы тимейтіндей биік еді.

Теңіз суы оралып, Күн сәулесіне жарқырап жататын ең үлкен құрлық шеңбердің ені үш стадий, одан бергісінің ені екі стадий, одан бергі құрлық шеңбердің ені тағы да дәл сондай, ал орталық аралға ең жақын құрлық шеңбердің ені бір, кесе көлденеңі бес стадий болатын. Аралды айнала қоршаған үш қорған қабырғалар мен көпірлердің ендері бір плетрге тең келетін. Барлық көпірлердің кіре берісінде қос күзет мұнаралары болатын, оларды үлкен қалың темір қақпалар жалғап жауып тұратын.

Аралдағы үш құрлық шеңбердің сыртқы шетін ала айнала жүргізілген жасанды қорған қабырғалардың сәнділігі де алыстан көздің жауын алатын. Ең шеткі құрлық шеңбердегі қорған қабырғаның іші-сыртын олар мыспен, оның ішкі жағындағы қорған қабырғаның іші-сыртын балқытылған қалайымен, ал акропольды айналдыра қоршап тұрған қорған қабырғаның іші-сыртын алыстан қарағанда, от шашып тұрғандай жалтылдап көрінетін орихалмен тыстады.

Тұрғындар орталық аралдан кейінгі екі құрлық шеңберде де құдайлардың құрметіне пұтқа табынатын көптеген шіркеулер, ер адамдар оқитын гимназиялар, аттарды бағу мен баптауға арналған қоралар салған. Ең үлкен әрі енді келетін екінші құрлық шеңбердің орта бойына шеңберді айнала орап жататын, ені бір стадий ипподром жолын жасады. Сөйтіп, Посейдонның ұрпақтары онда ара-тұра қызықты ат жарысын өткізіп отырған. Сол ипподром бар құрлық шеңбердің екі қапталында бір-бірінен белгілі арақашықтықтарға күтпеген келеңсіз жағдайларды болдырмауға кепілдік беретін қаруланған күзетшілердің үйшіктері тұрғызылған. Олардың сенімді дегендеріне арал орталығының шет аймақтары, ал ерекше сенімділік пен белсенділік танытқандарына акропольдің ішкі жағындағы патшалар сарайларына жақын аумақтар сеніп тапсырылған-ды.

Арал патшалығының негізгі қару-жарақ арсеналдары патша сарайларының төңірегіне орналастырылады. Ол сырттан төнген жаудан қорғану, оларға қарсы шабуыл жасау үшін қажет еді. Солай бола тұрғанмен де сырттан келгендер орталық аралға оңайлықпен жете алмайтын. Олар әлгі қолдан тұрғызылған үш қорған қабырғаның өткелдеріндегі үлкен де қалың темір қақпалардың екі қапталында күні-түні күзетте тұратын қарауылдар арқылы мұқият тексерістен өтетін.

Орталық аралдан кейінгі құрлық шеңберде әдемі-әдемі үйлер көз сүріндіретін. Оның арғы-бергі жағындағы теңіз аймақтарында жергілікті және жан-жақтан жүзіп келген саудагерлердің кемелері көгенделген қозылардай суда тізіліп тұратын. Олардың иелерінің дабыры мен айқайы, тарсылы мен дүрсілі, дабылы мен шуылы, құлаққа талып жететін түсініксіз сөздері күні-түні аралда бір тынбайтын.

Аралдың оңтүстік жағы өзінше бір ғажайып әлем болған. Ол тұста қаз-қатар тізілген бірнеше таулар тұрған. Қысқы боран мен жазғы шаң-тозаңды жел сол таулардан аралға қарай өте алмаған. Ондағы орман ағаштарын тұрғындар қыста отқа жағып жылынуға ғана пайдаланбай, олардан күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар да жасайтын. Орманда кесілген үлкен де ұзын ағаш бөренелерін тау етегінен теңіз айлағына дейін өздері қолмен қазған терең де арнасы кең канал суымен қалқытып акрополь мен құрлық шеңберлерге жеткізіп отырған.

Осындай өркениетке көтерілген патшалықтағы әскери жасақ пен тәртіп те мейлінше қатаң еді. Сырт жаулардың шабуылынан қорғанатын әрі оларға шабуыл жасауға қажетті жауынгерлерді әскери басшылар ел арасынан іріктейтін. Оған дала ұрысында қарсы жауына төтеп беретін, ерлік көрсете алатын, күш-қуаты мол батыр адам ғана қабылданбақ. Өз әскери қолбасшысы бар әрбір аймақтың жауынгерлері қаруларымен ондаған стадий, ал аралдағы барлық әскери жасақ алпыс мың стадий жерді жайлап жататын. Әскерді жасақтау кезінде елдің таулы аймақтары мен тегістіктеріндегі өңірлерден елі мен жерін сырт жаудан қорғауға ниет білдіретін ұландардың саны есепсіз болып кететін. Бірақ іріктеуде олардың біршамасы өтпей, өз елді мекендерінде ғана жауынгерлік қызмет етуге қайтарылатын.

Атлантида патшалығында билік етушілердің іс-әрекеттері мен ел алдындағы жауапкершілігі о бастан қалыптасқан Посейдон заңына сай болатын. Он патшалықтың әрбір патшасы өз үлесіндегі жерге салған қала тұрғындарына қалыптасқан заңға сай билік жүргізіп отырды. Қаламаған адамын жауапқа тартты, қажет санағанда оны өлім жазасына кесті. Билеушілердің өзара қарым-қатынастары мен араласуы ата-бабаларының орихал бағанасына қашап жазып қалдырған Посейдонның заңдарында айтылған ережелерге сай орындалды, ол үшін олар пұтқа табынатын Посейдон шіркеуіне жиналатын. Ол жиналу мерзімдері бірде бес, енді бірде алты жылда бір өтетін. Олар мұндайда тақ сан мен жұп санға бірдей сияпат көрсететін. Шіркеу ішінде патшалар құпия кеңес құратын, елдегі жалпы мәселелерді талқылайтын, әлдекім ел ішінде қандай да бір қылмыс жасаған болса, ол сот мәжілісіне салынатын.

Арал патшалары өз ішіндегілерге рақымшыл, сырт елдерге қатал еді. Өркениеттері дамып жоғарылаған сайын ел жаулап алуға деген нысапсыздықтары басталған. Олар жиі-жиі соғыс жорығына шығып, бүкіл аралдар мен құрлықтардың кейбір бөліктеріне ғана емес, Ливиядан Египетке, Еуропадан Тирранияға дейін жаулайды. Атлантидалықтар сіздің ел мен біздің елді, бүкіл жерімізді де уыстарында ұстамақ болады. Сол кезде Солон, шырағым, сіздің қалаңыздың әскерлері өздерінің айбындылығымен, қаһармандығымен оларға қарсы тұрады. Өздерінің әскери шеберліктері мен ерліктерінің арқасында тек өздерін ғана емес, сол кезде олардың тұтқынында болған және олардан тұтқынға түскелі тұрған елдерді де құтқарады. Сөйтіп, осы Геракл белдеуі аймағында өмір сүрген елдің бәріне де азаттық әпереді…

Атлантиданың сөйткен, асқынған патшалығы уақыт үкімімен, құдайдың қаһарымен бір бақытсыз түнде аса қатты, жантүршігерлік тектоникалық жер сілкінісінен аралымен бірге су түбіне кетеді. Сол асқандықтың залалы сіздің қалаңызға да тиеді, жер қақ-қақ айырылып, қала да жер бетінен ізім-ғайым болады.

Р.S. Атлантида туралы бір аңызды атақты Платон өзінің жазбалары арқылы осылай деп қалдырған. Содан бері қаншама ғасыр өтті, бұл тақырыпқа деген қызығушылық тіптен де бәсеңсіген емес. Жоқ болып кеткен ғажайып жердің жұмбағын табамыз деген саяхатшылар мен зерттеушілердің түрлі болжамдарға толы кітаптары қаншама десеңізші. Күтіңіздер, құрметті оқырман, "Етжеңді” егеменнің” алдағы нөмірлерінің бірінде, міне, солардың пайымдаулары туралы мақала берілмекші.

«Егемен Қазақстан» газетінен