Қайталану командалары.

Программаның белгілі бір бөлігінің орындалуын бірнеше рет қайталау үшін қолданылатын командаларды қайталану командалары деп атайды. Көптеген есептеулерде айнымалылардың әртүрлі мәндері үшін кейбір операторлар бірнеше рет қайталанып орындауды қажет етеді. Бұл операторларды , қайталап орындалуы үшін , программаға қайта – қайта жаза берсек, онда программа құру үшін көп уақыт кетеді, әрі программалық текст өте ұзақ және оқуға ынғайсыз болып жазылады. Сондықтан программалық текстер қысқа әрі оқуға жеңіл болу үшін қайталану процесін циклдық операторлар қолданып ұйымдастырады. Циклдік процесс ұйымдастыру үшін келесі операторлар қолданылады: 
1.FOR – параметрлі циклдік оператор; 
2.WHILE – алдын – ала циклдің орындал шартын тексеретін оператор; 
3.REPEAT – соңында циклдің тоқтау шартын тексеретін оператор.

Циклдік операторлар структуралық операторлар тобына жатады, өйткені құрамына бірнеше операторлар кіреді. Программада алдымен циклдің тақырыбы жазылады, онан кейін қайталанатын операторлар бөлімі – цикл денесі жазылады. Цикл денесі бір немесе бірнеше операторлардан тұруы мүмкін. Барлық циклдық операторлардың келесі ерекшелігі бар: 
а) Қайталанатын операторлар ( циклдің денесі ) бір – ақ рет жазылады; 
ә) Циклге тек қана басынан ( тақырыбы ) ғана кіруге болады; 
б) Циклің айнымалылары алдын – ала циклге дейін анықталуы тиіс; 
в) Цикл денесінде көшу операторын ( Goto ) қолданып программаның басқа бөліктеріне шығуға болады. 
д) Цикл ұйымдастырғанда, міндетті түрде циклден шығу шарты орындалатынын қарастыру керек, әйтпесе программа орындалуы циклге келгенде тоқтап тұрып қалады ( программа «мәңгі циклденіп» қалады ). 
Цикл денесінің әр қайталауында цикл айнымалыларының мәндері де өзгеріп, жаңа мән қабылдап отырады. Қайталану саны циклдің тақырыбында және цикл денесінде берілетін айнымалылардың мәндеріне байланысты болады.

FOR циклдік операторы ( Үшін циклі ).

Параметрлі циклдік операторлар цикл денесінің қайталануы арқылы алдын – ала белгілі болғанда қолданылады.Жалпы жазылу түрі төмендегідей болады: 
FOR K : = M TO N DO 
ЦИКЛ ДЕНЕСІ ; 
МҰНДАҒЫ : К – циклдік айнымалы ( есептеуіш ), әр цикл орындалғанда К – ға 1 қосылып тұрады. 
М – К айнымалысының алғашқы мәні. 
N – К айнымалының соңғы мәні.

Цикл денесі жай немесе құрама оператордан тұруы мүмкін, егер цикл денесі құрама оператордан тұрса,онда ол операторлық жақшаға алынып жазылады.Циклдің параметрі ( К ) тек қана айнымалы болуы тиіс, ал М және N өрнек болуы да мүмкін ( нақты Real – типтен басқа ). Көбінесе цикл параметріне бүтін типті айнымалы қолданылады, оның мәні циклдің әр орындалуынан соң 1 – ге артып отырады ( қадам 1 – ге тең ).

FOR циклінің блок – схемасы:

Цикл денесінің орындалуы FOR операторындағы К параметрінің мәні соңғы М параметрінің мәніне жеткенге дейін қайталанады. Егер К мәні М мәнінен асып кетсе, онда қайталану процесі тоқтап, басқару циклі денесінен кейін тұрған операторға беріледі. Сондай – ақ FOR және DOWNTO операторларының көмегімен кері циклдер ұйымдастыруға болады, кері циклдің жалпы жазылу түрі төмендегідей: 
FOR := N DOWNTO M 
Цикл денесі;

Мұндағы: К – циклдік айнымалы ( есептеуіш ), әр цикл орындалғанда – 1 – ге азайып тұрады. 
М – к айнымалысының алғашқы мәні. Т – К айнымалысының соңғы мәні.

Енді FOR операторымен циклдер құру мысалдарын қарастырайық: 
Алты бұрыштың қабырғалары берілген. Үшбұрыштардың ауданын программаның бір орындалуында шығару керек. 
а)Егер есепті шығару үшін сызықты программа құратын болсақ, онда программада үшбұрыштың қабырғаларын ендіру және оның жарты периметрі мен ауданын есептеу формулаларын төмендегідей етіп алты рет жазу керек:

PROGRAM AUDAN; 
VAR A, B, C: Byte; P, S:REAL; 
BEGIN Write ( 1,’үшбұрыштың қабырғаларын енгіз:’ );Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 1 , ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Write ( 2 , ’ үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 2 , ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Write ( 3 , ’ үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 23, ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Write ( 4, ’ үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 4 , ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Write ( 5 , ’ үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 4 , ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Write ( 6 , ’ үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A+ B + C )/2; S := SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , 5 , ’ = ’ , S : 5 : 2 ); 
Readln End.

ә) Программаны тармақталу командалары көмегімен төмендегідей етіп құруға болады:

PROGRAM AUDAN 1; 
LABEL 1; 
VAR A, B, C: Byte; P, S: Real; K : Byte; 
BEGIN K:=1; 
1: Write ( k, ‘үшбұрыштың қабырғаларын енгіз: ’); Readln ( A, B, C ); 
P:=( A + B + C ) / 2 ; 
S:=SQRT ( P*(P – A)*(P – B)*(P – C) ); 
Writeln ( ‘ аудан S ’ , K , ’ = ’, S : 4 : 1 );; 
K:= K + 1; 
If K < = 6 Then Goto 1; 
Readln End.

б)Енді дәл осы программаны FOR операторымен құратын болсақ, онда программада үшбұрыштың қабырғаларын ендіру және оның жарты периметрі мен ауданын есептеу формулаларын төмендегідей цикл денесінде бір – ақ рет жазса жеткілікті. Цикл денесі К параметрінің 1 – ден 6 – ға дейінгі мәндерінде қайталанып орындалады. Компьютер 6 рет Readln операторындағы айнымалылар мәндерін сұрап, оларды клавиатурадан ендіргеннен кейін, 6 рет үшбұрыштың ауданы Герон формуласымен есептеліп, экранға нәтиже шығарады.

PROGRAM AUDAN 1; 
VAR A, B, C : Byte; 
P, S : Real; K : Byte; 
BEGIN 
For K:= 1 To 6 Do Begin 
Write ( K,’үшбұрыштың қабырғаларын енгіз’ ); 
Readln ( A, B, C ); 
P:= ( A + B + C ) / 2; 
S:=SQRT (P*(P-A)*(P-B )*(P-C)); 
Writeln ( ‘ аудан S’ , K, ’=’ , S:5:2 );End; 
Readln END.