МАЗМҰНЫ

Кіріспе.............................................................................................................. 

1 Тапсырма...................................................................................................... 

2 Жабдықты таңдау және есептеу................................................................. 

3 Өндірістік ырғақ........................................................................................... 

4 Жабдықты орналастыру және басқа бөлімдердің сызбасы..................... 

5 Көлік таңдау................................................................. ............................... 

6 Негізгі жұмысшылар саны және жалақының есебі.................................. 

7 Көмекші жұмысшылар саны мен жалақының есебі................................. 

8 Негізгі және қосымша шикізаттар қажеттілігін есептеу.......................... 

9 Өндірісті дайындау...................................................................................... 

10 Техникалық бақылау................................................................................. 

11 Автоматтау және автоматтық басқару мәселелер.................................. 

12 Цехтың құрылымы..................................................................................... 

13 Жобаға кететін күрделі қаржы.................................................................. 

14 Бұйымның өз құны..................................................................................... 

15 Маркетинг және нәтиже............................................................................ 

16 Техника-экономикалық көрсеткіштер...................................................... 

Әдебиеттер тізімі............................................................................................. 

2. ЖАБДЫҚТЫ ТАҢДАУ ЖӘНЕ ЕСЕПТЕУ

Бір трансофрматорды жасау үшін мынадай операциялар және уақыт ережелері « » белгілі, мин: 

1. Бір трансформаторларға қаңылтырларды ою – 6,1; 

2. Қаңылтырларды лактау – 5,2; 

3. Қаңылдытралрдан екі өзекшені жинау – 7,0; 

4. бір өзекшеде орамды орау – 8,5; 

5. Басқа өзекшеде орамды орау – 8,0; 

6. Орамдарды өңдеу – 5,4; 

7. Трасформаторды құрастыру – 8,3; 

8. Сымдардың ұштарын дәнекерлеу – 7,8; 

9. Трансформаторды тексеру – 4,0. 

Осы көрсетілген уақытты «0» вариантқа пайдалану керек. Басқа вариатнттардың уақыттары . Әрбір операцияға қажетті жабдықта табу керек. Жабдықтың саны былай есептеледі: 

Мұндағы, К – жылдық трансформатордың көлемі, - жоғарғы айтылған уақыт ережелері, У – бір сменаның жылдық уақыт қоры (52 апта*40 сағат – 5*8)*60, П – сменанлардың саны (тақ субварианттарда – үш смена, жұп субварианттарда – екі смена). 

Есептелген станоктар саны бүтін санға келтіріледі (Сб). Станоктар санына (Сб) қарасақ, ең жиі кездесетіні – 3. Бұл сан ағынды сызықтарды көрсетеді. Сонда басқа станоктардың санын 3-ке сәйкес аламыз (Ск). Станок пайдалану коэфициенті . Егер Кп>1 болса, арнайы шараларды ұйымдастыру керек.

Есептеу жүргізу. 

1. Штампылық операция: 

; 

дана=1.8 дана; 

дана; 

3 дана; 

2. Сырлау станогы 

дана=1.5 дана; 

дана; 

3 дана; 

3. Жинау стенді 

дана=2.1 дана; 

дана; 

3 дана; 

4. Орау станок 

дана=2.6 дана; 

дана; 

3 дана; 

5. Орау станок 

дана=2.4 дана; 

дана; 

3 дана; 

6. Өңдеу стенд 

дана=1,6 дана; 

дана; 

3 дана; 

7. Құрастыру стенд 

дана=2.5 дана; 

дана; 

3 дана; 

8. Дәнекерлеу стенд 

дана=2.4 дана; 

дана; 

3 дана; 

9. Тексеру стенд 

дана=1.2 дана; 

дана; 

3 дана; 

Қорытынды кестеге жазылады. 

1-кесте 

Операция № Пайдаланатын станок 

С, дана Сб, дана Ск, қажетті сан

1 Штампылық 11.4 1.8 2 3 0.6 

2 Сырлау 9.7 1.5 2 3 0.5 

3 Жинау стенд 13.0 2.1 3 3 0.7 

4 Орау станок 15.8 2.6 3 3 0.9 

5 Орау станок 14.9 2.4 3 3 0.9 

6 Өңдеу стенд 10.0 1.6 2 3 0.6 

7 Құрастыру стенд 15.4 2.5 3 3 0.8 

8 Дәнекерлеу стенд 14.5 2.4 3 3 0.8 

9 Тексеру стенд 7.4 1.2 2 3 0.4 

Орта шама 0.7

3. ӨНДІРІСТІК ЫРҒАҚ (РИТМ)

Жоғарыда есептелген станоктарды тізбекті орналастырып, конфецерді ұйымдастыру керек. 

Бөлшектерді жылжыту үшін, ырғақтық конвейерді пайдалануға болады. Конвейерді өндірістік ырғағы былай есептеледі: 

Мұндағы У – бір сменаның жылғы уақыт қоры, П- сменалар саны, а – ағынды сызықтың саны, К – бұйымның жылғы көлемі. 

Өндірістің көбінде жабдықтың жұмыстың автоматтандырып, әрбір операциялар уақытын есептеген ырғаққа жақындатады. Сонда әртүрлі станоктардың саны бір-біріне тең емес немесе сәйкес болады. 

Өндіріс циклы 

Мұндағы О – операциялардың түрлері. 

Конвейердің ұзындығы 

Мұндағы, У1 – станоктың орташа ұзындығы, У1=7*l деп алуға болады (l – трансформатордың ұзындығы); СТ – тізбекті әдіспен қойған станоктың саны; У2 – станоктардың арасы (0,7-0,9 м.). 

Конвейердің жалпы жылдамдығы 

Есептеу жүргізу. 

1. Конвейердің өндірістік ырғағын есептеу: 

2. Өндіріңс циклы 

3. Конвейердің ұзындығы 

4. Конвейердің жалпы жылдамдығы 

4. ЖАБДЫҚТЫ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ БАСҚА БӨЛІМДЕРДІҢ СЫЗБАСЫ

1:100 масштабында цехтың сызбасы №1 жасалынуы керек. Цехта тіректер (0,50*0,50 м) әрбір 6 метрде цехтың ұзыннан және 12 м енінен қойылады, яғни тіректер торы 6*12 м. Цехтың ені 24 немесе 36 метр, ұзындығы керегінше болуы керек. 

Сызбада әуелі конфейерлердің есептелген санын орналастырып, ал станоктардың өлшемдерін арнайы анықтамадан алу керек. Өлшемі табылмаған станоктарды төрт бұрыштық деп санап, ұзындығын 7*1, енін 3*1 деп алуға болады. 

Станоктардың ұзындығының арасы айтылғандай 0,9 м, ал ағынды сызықтардың таза арасы 3,0 м болуы керек. 

Әр станоктың қасына жұмыс орны 0,7*0,6 м төрт бұрыштық болып көрсетілуі тиіс. Конвейердің ені 0,5 м, ұзындығы керек бойынша. Бөлшек конвейерден алынып, станокта өңделеді. Кейбір станоктың қасында сол жақта кіретін бөлшектер, оң жақта шығатын бөлшектер қоймалары болуы керек. 

Содан кейін цехта шикізаттардың және дайын бұйымның қоймалары жобалануы керек. Қоймалардың аудандары:

мұндағы, к – сақталатын шикізаттың көлемі, яғни 

қаңылтыр 

мыс , 

Ку – бір шаршы метрде заттың сақталатын көлемі; - ауданның пайдалану коэффициенті (0,6-0,7). 

Дайын бұйымның қоймасы да бір айда шығарылған трансформатордың көлеміне жететін болуы керек. 

Сондай-ақ, желдеткіш бөлме, электробөлме және басқа көмекші бөлмелер көзделену керек. Есептелген аудандарды сызбада көрсету керек. 

Қоймаларға машина кіретіндей етіп, қақпа тамбур арқылы жобалануы керек. 

Қоймалар цехқа түсетін күн сәулесін жаппау керек. 

Әкімшілік – басқаруы қызметкерлеріне арналған бөлмелерді жалпы цехта, кейде бөлек үйде орналастырады. Цех бастығы, орынбасары, қабылдау бөлмелері 18м2 тең. Басқаларға кеңселік жұмыс ауданын былай есептеуге болады: , мұндағы С – басқару аппаратының саны (12-ші тармақтан алынады немесе 12-13 адам деп алуға болады), б – бір адамға қажетті жұмыс ауданы (6 м2). 

Содан басқа асханаша шамамен 54 м2, дене жуғыштар, дәретханалар, вестибюль, дәліздер, тамбурлар қажет. Бір дене жуғыш кабинасы 1х1 м. Дәретхана унитаз, бидэ, қол жуғыш болу керек. Орын жетсе, цехта физио кабинет болуы мүмкін. Әкімшілік бөлмелері оңтүстік жақта орналасады.

Есептеу жүргізу 

1. Темір қаңылтыр қоймасының ауданын есептеу 

м2 

1. Мыстық сым қоймасының ауданын есептеу 

м2 

2. Лак қоймасының ауданын есептеу 

4. Изоляциялық қағаз (8 %мыстық сымнан) 

Қорытынды кесте 

Қойма (зат) Сақталатын көлем, m Ку 

А, м2 

Темір қаңылтыр 39 2 m/м2 0,7 27,9 

Мыстық сым 21 0,7 m/м2 0,7 42,9 

Лак (он қаңылтыр) 3,9 0,3 m/м2 0,6 21,7 

Изоляциялық қағаз (8% мыстық сымнан) 1,7 0,3 m/м2 0,6 9,3 

Дайын трасформаторлар (1 ай көлемі) Барлық трасформатор салмағы=Кк+Км+Кл+Киз 65,6 1,5 m/м2 0,7 101,8

5. КӨЛІК ТАҢДАУ

Қоймалармен байланысты сыртқы және ішкі көліктерді таңдау керек, олардың тізімін жазып, бағаларын қою керек.

3-кесте 

Көлік құралы Саны Баға, мың теңге 

Электрокара 3 500 

КамАЗ 2 1500 

Қорытынды, мың теңге 4500

Әдетте, шикізатты, дайын бұйымды жақын тұрған теміржол стансасына дейін жеткізу сатушының міндеті, ол шығындар бағаға қосылады.

6. НЕГІЗГІ ЖҰМЫСШЫЛАР САНЫ ЖӘНЕ 

ЖАЛАҚЫНЫҢ ЕСЕБІ

Бір сменадағы жұмысшылардың саны станоктар санына тең болуы керек, (Ск)+екі адам (шикізат әкелуші, бұйымды әкетуші). 

Әрбір операцияда істейтін жұмысшылар разряды мен жалақысы былай есептеледі: 

0. Шикізат әкелуші 

теңге 

1. Штампышы 

Жалақы=7600*1,45=11020 теңге 

2. Сырлаушы 

Жалақы=7600*1,3=9880 теңге 

3. Жинаушы 

Жалақы=7600*1,3=9880 теңге 

3. Ораушы 

Жалақы=7600*1,45=11020 теңге 

6. Өңдеуші 

Жалақы=7600*1,6=12160 теңге 

7. Құрастырушы 

Жалақы=7600*1,75=13300 теңге 

8. Дәнекерлеуші 

Жалақы=7600*1,6=12160 теңге 

9. Тексеруші 

Жалақы=7600*1,75=13300 теңге 

Бұйымды әкетуші 

Жалақы=7600*1,15=8740 теңге 

Қорытынды төмендегі кестеге жазылады. 

4 кесте 

Операция Жұмысшының мамандығы Разряд Разрядтық 

коэф. Жалақы, теңге 

- Шикізат әкелуші 1 1

1 Штампышы 4 1,45 11020 

2 Сырлаушы 3 1,3 9880 

3 Жинаушы 5 1,3 9880 

4,5 Ораушы 4 1,45 11020 

6 Өңдеуші 5 1,6 12160 

7 Құрастырушы 6 1,75 13300 

8 Дәнекерлеуші 5 1,6 12160 

9 Тексеруші 6 1,75 13300 

- Бұйымды әкетуші 2 1,15 8740 

Қорытынды, мың теңге 109 мын тенге

Әрбір разрядтың жалақысы разрядтың коэффициентіне сәйкес болу керек. Мұнда әрбір ақша есептерін теңгемен көрсету керек, ал тиындарды санаудың қажеті жоқ. 

Жалпы цехтағы айлық жалақы былай есептеледі: 

1. Шикізат әкелуші 

Жалпы айлық жалақы =9*7600=68400 теңге 

2. Штампышы 

Жалпы айлық жалақы =9*11020=99180 теңге 

3. Сырлаушы 

Жалпы айлық жалақы =9*9880=88920 теңге 

4. Жинаушы 

Жалпы айлық жалақы =9*9880=88920 теңге 

5. Ораушы 

Жалпы айлық жалақы =18*11020=198360 теңге 

6. Өңдеуші 

Жалпы айлық жалақы =9*12160=109440 теңге 

7. Құрастырушы 

Жалпы айлық жалақы =9*13300=119700 теңге 

8. Дәнекерлеуші 

Жалпы айлық жалақы =9*12160=109440 теңге 

9. Тексеруші 

Жалпы айлық жалақы =9*13300=119700 теңге 

10. Бұйымды әкетуші 

Жалақы=9*8740=78660 теңге 

Қорытынды төмендегі кестеге жазылады.

5-кесте 

Жұмысшының 

мамандығы Бір сменадағы жұмысшылардың саны (барлық конвейрлерде) Барлық сменадағы жұмысшылардың саны Жалпы айлық жалақы, тг. 

Шикізат әкелуші 3 9 68400 

Штампышы 3 9 99180 

Сырлаушы 3 9 88920 

Жинаушы 3 9 88920 

Ораушы 6 18 198360 

Өңдеуші 3 9 109440 

Құрастырушы 3 9 119700 

Дәнекерлеуші 3 9 109440 

Тексеруші 3 9 119700 

Бұйымды әкетуші 3 9 78660 

Қорытынды, мың теңге 1080

7 КӨМЕКШІ ЖҰМЫСШЫЛАР САНЫ МЕН ЖАЛАҚЫНЫҢ ЕСЕБІ

Қажетті көмекші жұмысшылар санын студент өзі ойлап табу керек. Көмекші жұмысшыларға қоймашылар, жүкші, станок реттейтін және жөндейтіндер, жұмысшылар, электриктер, күзетшілер, тазалаушылар т.б. жатады. 

Көмекші жұмысшылардың жалақысы негізгі жұмысшылар жалақысынан артпау керек, яғни олардың разряды 1,2,3,4 ғана.

6 – кесте

Мамандық Бірінші сменада Екінші сменада Үшінші сменада Разряд Біреуінің жалақысы тг Жалпы айлық, тг. 

Қоймашы 1 - - 3 9620 9620 

Жүкші 2 2 2 2 8510 51060 

Станок реттейтін 1 1 1 3 9620 28860 

Станок жөндейтіндер 1 1 1 3 9620 28860 

Жұмысшылар 1 1 1 2 8510 25530 

Электриктер 1 - - 4 10730 10730 

Күзетшілер 1 1 1 2 8510 25530 

тазалаушылар 2 2 2 1 7400 44400 

Шофер 4 2 2 3 9620 105820 

Қорытынды, мың теңге 330

8 НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ШИКІЗАТТАРДЫ ЕСЕПТЕУ

Мұнда барлық шикізат шығындары ережелер арқылы саналады. Ереже арнайы техникалық анықтамалардан алынады. Трансформатордың басқа ұзындығының ережесі былай есептеледі:

1. Қаңылтыр 

Жылдық шығын= Е*К=12*60=720 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын* Бір өлшемнің бағасы=720*10=7200 тенге 

2. Лак 

Жылдық шығын= Е*К=0,2*60=12 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=12*70=840 тенге 

3. Мыстық сым 

Жылдық шығын= Е*К=8*60=480 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=480*180=86400 тенге 

4. Картон 

Жылдық шығын= Е*К=0,04*60=2,4 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=2,4*35=84 тенге 

5. Пластмаса 

Жылдық шығын= Е*К=0,02*60=1,2 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=1,2*130=156 тенге 

6. Қалайы 

Жылдық шығын= Е*К=0,012*60=0,72 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=0,72*200=144 тенге 

7. Мастика 

Жылдық шығын= Е*К=0,12*60=7,2 

Жылдық ақша шығын= Жылдық шығын*Бір өлшемнің бағасы=7,2*200=1440 тенге 

7 – кесте

Шикізат Бір трансф. ереже / Е0/ Е Жылдық шығын /Е*К/ Бір өлшемнің бағасы, тг. Жылдық ақша шығын, тг. 

Қаңылтыр, кг 3 12 720 10 7200 

Лак, кг 0,05 0,2 12 70 840 

Мыстық сым, кг 2 8 480 180 86400 

Картон, кг 0,01 0,04 2,4 35 84 

Пластмаса, кг 0,005 0,02 1,2 130 156 

Қалайы, кг 0,003 0,012 0,72 200 144 

Мастика, кг 0,03 0,12 7,2 80 1440 

Қорытынды: 96 мың тг, 

Айлық шығын: 8 мың тг, 

Қорытындыдан 15% қосылған құнның салығы - 15 мың тг.

9 ӨНДІРІСТІ ДАЙЫНДАУ

Инженерлік дайындау мақсаты – жаңа немесе өзгерген бұйымның идеясын табу, бұйымды жобалау, бұйымды шығару, жоғары сапасына жету. Жаңаруына орай машиналарды төрт топқа бөледі: 

а) ортақ шығаратын бұйымның 

б) машинада көп бөлшектер өзгерген 

в) машинаның немесе аспаптың мөлшері және қуаты басқа қасиеттері өзгерген 

г) өмірде болмаған. 

Машинаның жаңалығына және құрамына сәйкес инженерлік дайындалуының көлемі қажет болады. әрбір кәсіпорында жыл сайын техникалық дамыту жоспары жазылады. Сонда инженерлік дайындау жұмыстары көзделеді. Инженерлік дайындауды үш сатыға бөлуге болады: 

а) ғылыми-техникалық дайындау 

б) конструкциялық дайындау 

в) технологиялық дайындау 

Ғылыми-техникалық дайындау бұл ғылыми техниканы негіз етіп, қажетті бұйымды шығаруға мақсат қою. Конструкциялық дайындау машинаның нақты сызбаларын сызу. Сызбаларды жасағанда „Бірыңғай конструкциялық құжаттар жүйесі” гостары пайдаланады. Бұл жүйеге 180-ге жақын ГОСТ кіреді. 

Конструкциялық жұмыстардың бағаы және оларды жасау үшін қажет уақыт арнаулы анықтамалылықтарда бекітілген. Конструкциялық сызбалар көбінесе бір рет жасалынады. Олар жұмыс жобасы деп аталады. Машинаның конструкциясы құрамды болса және бірінші рет жасалған болса, сызбаларды екі рет жасауы мүмкін.

1-ші саты жоба. 

2-ші саты жұмыстық құжат. 

Машинаның сызбаларын жасағанда, конструкторлық мынадай талаптар жасалуы тиіс: 

- бұйым қарапайым болу керек (артық бөлшектер болмау керек); 

- бұйымның материалдары арзан және жеткілікті болу керек; 

- бұйым жеңіл шағын болу керек; 

- бұйым мықты ұзақ өмір болу керек; 

- технологиясы ыңғайлы болу керек; 

- орынбасарлық келешек бұйымдарда бұрынғы бұйымдардың бөлшегі 

болу керек; 

- бұйымдар стандартталған болу керек; 

- бұйымның бөлшектері унификацияланған, яғни көп бұйымдарға 

қажет болу керек.

11 АВТОМАТТАУ ЖӘНЕ АВТОМАТТЫҚ БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Автоматты басқару жүйелерiн өндiруге адам денсаулығына зиян келтiретiн қауыпты жұмыстарды механикаландыруға микропроцессорлық техника кеңiнен пайдаланылады. 

Автоматтандыру деп – адамды тiкелей технологиялық процестерден босататын автоматты құрылғыларды пайдалануды айтады. 

Автомат - өндiрiстiк процестi адамның қатысуынсыз, тек оның бақылауымен жүзеге асыратын құрылғы (машина, аппарат, аспап). 

Автоматты басқару теориясы (АБТ) деп, жүйелерде өтетiн процестердiң физикалық негiзiнде тәуелсiз техникалық немесе технологиялық процестердi, басқару мен бақылау функцияларын адамның тiкелей қатысуынсыз орындайтын, автоматты жүйелердi есептеу тәсiлдерiмен құру принциптерiн зерттеумен шұғылданатын ғылыми тәсiлдi айтады. 

Кибернетика деп – әр түрлi қызмет атқаруға тағайындалған (жанды және жансыз) обьектiлерiмен және күрделi дамып тұратын жүйелермен мақсатты бағытталған басқару туралы ғылымды айтуға болса, онда АБТ кибернетика теория негiзi болады. 

АБТ алғашқы 1868 жылы пайда болған, сол жылы ағылшын физигi Максвелдің реттеушiлер туралы мақаласы шыққан. Бiрақ, ол мақала тәжiрибе жүзiнде қолдануын таппады. 1872 – 1876 жылдар аралығында орыс механигi Высшнеграцкий екi еңбек жазды: 

1). Тiкелей әрекеттi реттеушiлер; 

2). Реттеушiлердiң жалпы теориясы. 

Осы еңбектерге АБТ негiзi салынды. 

Автоматты реттеу дегенiмiз – обьектiнiң жағдайын сипаттауға тағайындалған шаманы бiрқалыпты қолдану немесе оны белгiлi заң бойынша өзгерту процесi. 

Ол процесс обьектiнiң жағдайын немесе оған әрекет етiп тұратын ауытқушы әсерлердi өлшеу және реттеу органына әрекет ететiн әсердi айтады. 

Басқару мен реттеу анықтамаларын салыстыра отырып, барлық реттеу мәселелерi қарапайым жағдайларда басқару мәселелерiне кiредi деуге болады. 

Автоматты жүйелер арналуына және конструкторлық орындалуына қарай әртүрлі болады. Оларды негізгі 2 бөлшектерге бөлуге болады. 

1. Басқарылатын объект (БО) 

2. Басқару құрылғы (БҚ) 

Оларды функционалдық схемада келесідей көрсетуге болады 

кіріс шығыс 

кіріс шығыс 

Нұсқамалармен сигналдың өту бағыты көрсетіледі. 

БО- техникалық (технологиялық) процесті жүзеге асыратн құрылғы немесе құрылғылар жиынтығы. БО жылжитын және жылжымайтын болуы мүмкін. АБЖ жылжитын объектісіне келесілер жатады: кемелер, поездар, ұшқыштар, ракеталар, ғарыштар. Жылжымайтын объект: агрегаттар, механизмдер, технологиялық және энергетикалық процестер, қондырғылар (бу пештері, айнымалы пештері). 

БҚ (автоматты реттеуіш, жай реттеуіш) белгілі заңға (алгоритмге, бағдарламаға) сәйкес басқарылатын объектіге әсер етіп тұратын, техникалық құрылғыны айтады. 

Мысал: ұшқыштағы және ракеталардағы автопилоттар, басқарушы, ЭЕМ. 

Қандай болмасын өндірістік қондырғыларда, машиналарда, аппараттарда өтетін түрлі техникалық процессті бір немесе бірнеше көрсеткіштермен сипаттауға болады. Сол көрсеткіштер әртүрлі механикалық, физикалық, химиалық шамалар болып келеді. Мысалы: жылдамдық, жол, уақыт, қысым, температура, көлем. Олар нақтылы жағдайға байланысты белгілі бір заңға сәйкес өзгеруі не тұрақты болуы мүмкін. Басқару тәжірибесінде оларды процестің параметрлер координаталары немесе басқарылатын объектінің шығу шамалары дейді. Басқарылатын параметрлер деп шығу параметрлерінің арасындағы параметрлерді айтады, егер реттеу процессі сол бойынша жүргізілсе. 

Реттелінетін шаманың өзгерісін тудыратын әсерлер басқару және ауытқушы болып бөлінеді. Реттелетін шаманың өзгерту заңдылығын анықтайтын және басқару құрылғымен өндірілетін әсер – бұл басқару әсері. Ал басқару әсерімн реттелетін шама арасындағы байланысқа ықпал ететін барлық басқа әсерлер ауытқушы әсерлерге жатады. Егер объектіге әрекет ететін әсерлердің және реттелетін шамалардың саны бірден бір болса келесідей болады.

y(t)

u – басқару әсері 

f – ауытқушы әсер 

y – басқарылатын шама 

Егер басқарылатын объектінің кіру және шығу шамасының саны 1-ден көп болса 

Басқару әсерледің және басқару шамалардың санына қарай басқарылатын объектілер бір байланысты немесе көп байланысты болып бөлінеді.

12 ЦЕХТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

13 ЖОБАҒА КЕТЕТІН КҮРДЕЛІ (ТҮБЕГЕЙЛІ) ҚАРЖЫ

Барлық технологиялық мәселелер және сызбалар жасалғаннан кейін күрделі шығындарды есептейді. 

13.1 Жобалауға кететін шығын. Шамамен 170 мың тг. 

13.2 Өндірістік үйлерге шығын. Бірінші сызбада табылған цехтың ауданын пайдаланып, цехтың бағасын есептейді 

Бк=А*б, 

мұндағы А – цехтың ауданы, м2; 

б – бір м2 құру немесе сатып алу бағасы, шамамен 10 мың тг-деп алуға болады. 

Бк=(54*24)*10=12960 мың тг 

13.3 Жабдықтардың бағасы (жабдықты бірнеше топқа бөледі).

8-кесте 

Станок Сан (Ск) Электроқуаты, квт Бір станоктың бағасы, мың тг Жалпы баға, мың тг 

а) Технологиялық жабдық 

Штампылық 3 5 60 180 

Сырлау 3 5 50 150 

Жинау стенд 3 5 70 210 

Орау станок 6 5 40 240 

Өңдеу стенд 3 5 50 150 

Құрастыру стенд 3 5 70 210 

Дәнекерлеу стенд 3 5 60 180 

тексеру 3 5 50 150 

б) Энергетикалық жабдық 

Желдеуіш 8 5 30 240 

Каролефирлер 2 5 40 80 

в) Автоматтандыру 

Компьютер 5 5 100 500 

Принтер 5 5 25 125 

Сканер 3 5 15 45 

Ксерокс 3 5 30 90 

Факс 3 5 15 45 

Телефон 7 5 5 35 

г) Жиһаз 

Стол 20 - 12 240 

Орындық 40 - 3 120 

Диван 5 - 30 150 

Кресло 10 - 10 100 

Шкаф 5 - 30 150 

д) Конвеер 3 - 150 450 

Қорытынды: 3840 мың тг.

Конвейрды, стелаждарды, желдеуіштерді, калофирлерді, жиһазды ұмытпау керек. 

Мұндағы элоктроқуаттарды шамамен 5 кВт-деп алуға болады. 

Кестеге конвейрді және жиһазды қосу керек. 

13.4 Көлік бағасын 3-кестеден аламыз 4500 мың тг. 

13.5 Коммуналдық торлар бағасын шамамен алуға болады 150 мың тг. 

13.6 Монтаждық және реттеу жұмыстар 180 мың тг. болсын. 

13.7 Күрделі шығын (келешекте кәсіпорынның негізгі қоры) =170+12960+3840 +4500+150+180= 21800 мың тг. 

Бұл шығындарды төлеу үшін әдетте банктен несие алады.

14 БҰЙЫМНЫҢ ӨЗ ҚҰНЫ

Әуелі айлық шығындарын санау керек.

14.1 Амортизациялық қосылыстар

Кәсіпорында осы шығындарды арнайы ережелер бойынша есептейді. Курстық жұмыста амортизацияны пайдалану мерзімі арқылы есептеуге болады. Екінші тармақтада /1-кесте/ 1-4 операцияларда қолданылатын жабдықтардың пайдалану мерзімі М=9 жыл алу керек. Сонда жылдық амортизацияның ережесі: 

Ал 5-9 операцияларда қолданылатын жабдықтардың мерзімі М=7 жыл алу керек. 

Станоктардың бағасы әдебиеттерден немесе газеттен алынады. 

Станоктардың бағасы әртүрлі болуы мүмкін. Конвейер мен жиһазды да есептеу керек. Олардың амортизациялық ережелері 15%. 

Жалпы жабдықтың амортизациясын мына кесте бойынша есептейді.

(1-4) 

(5-9)

9-кесте 

Станок Бір станоктың бағасы, мың тг. Жалпы баға, мың тг. Жалпы аморт. Ереже, А,% Жылғы аморт. сома, мың тг. Айлық 

аморт. сома, мың тг. 

А) Технологиялық жабдық 

Штампылық 60 180 11,1 20 1,6 

Сырлау 50 150 11,1 16 1,3 

Жинау стенд 70 210 11,1 23 1,9 

Орау станок 40 120 11,1 26 2,1 

Орау станок 40 120 14,3 34 2,8 

Өңдеу стенд 50 150 14,3 21 1,75 

Құрастыру стенд 70 210 14,3 30 2,5 

Дәнекерлеу стенд 60 180 14,3 25 2,08 

Тексеру 50 150 14,3 21 1,75 

б) Энергетикалық жабдық 

Желдеуіш 30 240 15 36 3 

Каролефирлер 40 80 15 12 1 

в) Автоматтандыру 

Компьютер 100 500 15 75 6,3 

Принтер 25 125 15 19 1,6 

Сканер 15 45 15 7 0,58 

Ксерокс 30 90 15 14 1,2 

Факс 15 45 15 7 0,58 

Телефон 5 35 15 5 0,42 

г) Жиһаз 

Стол 12 240 15 36 3 

Орындық 3 120 15 18 1,5 

Диван 30 150 15 23 1,92 

Кресло 10 100 15 15 1,25 

Шкаф 30 150 15 23 1,92 

д) Конвеер 150 450 15 67 5,5 

8-кестені пайдаланып, цехтың амортизациясын есептейді. 

Қорытынды (Айлық аморт. сома): 47мың тг

10-кесте

Цехтың бағасы /негізгі қор/, мың тг. Жылғы аморт. ереже, % Жылғы аморт. сома, мың тг. Айлық аморт. сома, мың тг. 

12960 3 389 32 

Қорытынды: 79 мың тг 

14.2 Айлық жалақы (6,7 тармақтардың қорытындысы алынады) =1080+330=1410 мың тг. 

14.3 Жылғы демалыс үшін ақы. Бұған айлық жалақының 1/12 бөлігін алуға болады=1410/12=118 мың тг. 

14.4 Ауырған адамдарға төлемақы: 1,5 % айлық жалақы қордан =1410*0,015=21 мың тг . 

14.5 Әлеуметтік салық - 20% (жалақы қорынан минус жеке зейнеткерлер қорына төлем). Жзк 10% жалақы қорынан алынады (Жзк=1410*0.1=141 мың тг) = 1410-141=1269, Әс =1269*0.2=254 мың тг. 

14.6 Шикізаттарға шығын (8 тармақтың айлық қорытындысы алынады)=8 мың тг. 

14.7 Энергия шығындары. Олар екіге бөлінеді: 

а) Электрқозғалғыштарға кеткен ақша шығыны Шэк=Б Эк*Кп*У1, 

мұндағы Эк – электрқозғалғыштардың қуаты 5 кВТ / 8-кестеден/; 

Б – электроэнергияның бағасы, 4,6 тг/кВТ*сағат; 

Кп – станок пайдалану коэффициенті /кесте 1/; 

У – бір айда конвейр жұмыс істейтін уақыт, сағат; 

Шэк=4.6*5*(0,6+0,5+0,7+0,9+0,9+0,6+0,8+0,8+0,4)*720 = 103 мың тг. 

б) Электрожарыққа шығын Шэ=А*Э*У*Б, 

мұнда, А – жарықталынатын аудан, м2 

Э – бір шаршы метрге бір сағатта кететін энергияның көлемі. 

Конвейр бөлімінде, әкімшілік – басқару бөлімдерінде 100 лк жарықтыққа жету үшін 0,025 кВт/м2 басқа бөлмелерде 50 лк жету үшін 0,015 кВТ/м2 күш қажет. 

У – бір айда жарық жағылатын уақыт, сағат. 

Шэ=(648*0.025+486*0.015) *720 *4.6= 77 мың тг. 

14.8 Жылуға кететін шығындар: 

Шж=V*Ш*Бк*720 

Мұндағы V – цехтың жалпы көлемі, м3. Цехтың өндіріс бөлімінің биіктігін 4,2 м алуға болады. Әкімшілік – басқару бөлмелерінің биіктігі 2,7; 3 м болады; Ш=30 ккал – 1 текше метрге сағатында кететін жылудың мөлшері /СНиП/; Бк=2*10-4 тг – 1ккал/сағ. 

720 – бір айдағы сағаттар саны /24*30/. 

Шж=((648*4.2)+(486*2.7))*30*2*10-4*720=17 мың тг. 

14.9 Вентиляцияға кететін жылу үшін шығындар 

Шв= V*Ш1*Бк*У, 

Мұндағы V – цехтың өндіріс бөлімінің көлемі, м3; 

Ш=15 ккал – бір текше метрді желдетуге кететін жылу шығыны /ауаны жылыту үшін/. 

У – вентиляция істейтін уақыт, сағат. 

Шв=648*4.2*15*2*10-4*720=6 мың тг. 

14.10 Суға және канализацияға кететін шығындар: 

Шс=60*25*С*Бс; 

Мұндағы, 60 – бір адамға жұмыста кететін су /л/; 

25 – бір орташа жұмыс күндер; 

С – жұмыскерлер саны; 

Б=0,05 тг/л судың және канализацияның бағасы. 

Шс=60*25*99*0.05=7 мың тг. 

14.11 Жөндеу жұмыстары. Жөндеуге кететін жылғы қаржыны жобалаушылар шамамен былай есептейді: 6% жабдықтың бағасынан, 3% үйлердің бағасынан. Жабдықтың және цехтың бағасын 8-9 кестелерден алады =3840*0.06+21800*0.03=884 мың тг. Айлық жөндеу сомасы 1/12 жылдағыдан есептеледі =884/12=74 мың тг. 

14.12 Көлік шығындары. 

а) Көлік құралдарының амортизациясы. Құралдарды пайдалану мерзімі 6 жыл =100%/6=16,7%; 

б) Жүргізушілердің жалақысы әлеуметтік салығымен бірге /әлеуметтік салық 26% жалақыдан/=60*0.26=16 мың тг. Осы шығынды студент өзі санау керек; 

в) жанармай және басқа майлар /шамамен алынады/=180 мың тг. 

14.13 Несие үшін төленетін пайыздық ақы; 

Негізгі қорды, банктен үш жылға несие алып, құраймыз. Негізгі қор /Н/ 13.7 тармақта көрсетілген. Несиені және пайыздық ақыны екі соңғы жылда төлеу керек. 

Несие үшін жылғы пайыздық ақы: 13%= 21800*13%*3=8502 мың тг. Айлық ақы 1/12 жылғыдан алынады =8502/12=709 мың тг.. 

14.14 Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау үшін шығындар. Шамамен алуға болады (респираторларды, арнап саймандарды алу, ағаштарды егу, лас ауаны, суды тазарту, физико кабинетін жабдықтау)=100 мың тг.. 

14.15 Салықтар: 

а) мүлік үшін жыл сайын 1% көлемінде салық алынады, /көлікпен жерді санамағанда/. Төленетін мүліктің мөлшері = негізгі қор (13.7) – көліктің бағасы=21800-4500=17300 мың тг., =>17300*0,01=173 мың тг. 

б) жер салығы 29 тг/м . 

Жердің ауданын 1-сызбадан алады /әр жағынан 20-30 м қосып санау керек/. =(54+20)*(24+20)*29=82 мың тг. 

в) Көлік салығы. Бір жүк машина үшін /1,5 – 5 т жүк көтергіші болса/ - 12Е=12*971=12 мың тг. Айлық шығындарға аталған үш салықтың 1/12 бөлімі кіреді=(173 +82+12)/12=22 мың тг. 

14.16Қорытынды: 14,114,15=179+1410+118+21+254+8+103+77+17+6+7+74+16+180+709+100+22= 3301 мың тг. 

14.17 Басқа шығындар /оларды 10% қорытындыдан алуға болады/=3301*0.1=330 мың тг. 

14.18 Қорытынды =3301+330=3631 мың тг. 

14.19 Үстеме шығындар /накладные/. Мұнда басқару-әкімшілік қызметкерлерге кеткен жалақы, кеңселік шығындар т.б. кіреді. Олар - 20% қорытындыдан алуға болады=3631*0.2=726 мың тг. 

14.20 Қорытынды /14.18+14.19/. бұл жалпы айлық шығындар / Ш/=3631+726=4357 мың тг. 

14.21 Бір трансформатордың өз құны Ө=Ш/Ка, Ка=К/12 – айлық шығарылған трансформатор көлемі. Ка=60/12=5, Ө=4357/5=872 мың тг. 

14.22 Келтірілген шығындар Кш=Ө*Ка+0,12*Н=872*5+ 0.12*21800=6976 мың тг.

15 МАРКЕТИНГ ЖӘНЕ НӘТИЖЕ

15.1 Трансформатордың өз құны табылғаннан кейін оған пайданы қосып, бағаны бекітеді. 

Б=Ө +П=872 +260=1132 мың тг. 

Пайданың мөлшерін бір жақтан базарлық жағдай белгілейді, басқа жақтан несиені қайтару міндеті ескеріледі. 

Пайданың 30% - бюджетке заңды тұлғалардың табыс салығы ретінде жіберіледі, сонда кәсіпорында қалатын пайда ПT=0,7*П=0.7*260=182 мың тг. 

Ал таза пайдадан несиені төлеу керек /2 жылда/, сондықтан оның мөлшерін былай есептеуге болады: 

0,7*П*К=Н/2, осыдан 

П=Н/1,4*К=21800/1.4*60=260 мың тг, 

Н – негізгі қор, мағынасы 13,7 тармақта есептелген. 

Қажетті пайда өте көп болса /өз құнынан 100 % асып кетсе/, несие алу жағдайын өзгерту керек. 

15.2 Бағаға 20% қосылған құн салығын қосу керек. Сонда жалпы баға Бк=1,2*Б=1.2*1132=1358 мың тг. Айлық қосылған құнның салығы /бұрын төленген Ккс шегергенде/ бюджетке жіберілу керек. 

15.3 Пайданың мөлшерін әрбір шығынмен салыстырып, тиімділікті табады: 

а) Капиталдың тиімділігі 

Тк=Пж/Н=10920/21800=0.5 %, 

Мұндағы Пж=Пm*К =182*60=10920 мың тг – жылғы таза пайда; 

Н – негізгі қор. Бұл көрсеткіш 0,12 болу керек. 

б) Өз құнының тиімділігі 

Т0=Пт/Ө=182/872 =0.2, 

Мұндағы Пт – бір бұйымның таза пайдасы; 

Ө - бір бұйымның өз құны. 

15.4 Күрделі қаржының өтеу мерзімі М=Н/Пж=21800/10920=2 жыл. Бұл көрсеткіш 8,3 жылдан кем болу тиіс. 

15.5 Қор қайтарым 

Кк=Бж/Н=67920/21800=3, 

Мұндағы Бж=/Ө+П/*К =(872+260)*60=67920 мың тг.- жылдық өнімнің бағасы. 

Н – негізгі қор.

16 ТЕХНИКА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР

11-кесте 

Көрсеткіш 

1. Өндіріс үйдің өлшемдері 54 24, м

2. Жалпы пайдалы аудан = 1296 м2, оның ішінде жұмыс ауданы =703 м2 

3. Жердің ауданы =30140 м2 

4. Негізгі станоктардың саны = 9 дана 

5. Жылғы өнімнің көлемі /К/ = 60 дана 

6. Күрделі қаржы = 21800 мың тг 

7. Олардың ішінде жабдық үшін =3840 мың тг 

8. Айлық айналма қаржы 1698 мың тг 

9. Жұмыскерлердің жалпы саны 99 адам, олардың ішінде негізгі жұм-ң саны 34 адам 

10. Бір адамның өнімділігі = 11 мың тг/адам 

11. Бір бұйымның өз құны /Ө/=872 мың тг 

12. Жылғы өнімнің өз құны /Ө*К/=52320 мың тг. 

13. Еңбекті және қоршалған ортаны қорғау үшін шығындар =100 мың тг. 

14. Жылғы түсім /Б*К/= 67920 мың тг. 

15. Жылғы жалпы пайда =146 мың тг. 

16. Жылғы таза пайда 109 мың тг. 

17. Тиімділік /Тк/ = 0.5% 

18. Қаржының өтеу мерзімі /М/=2 жыл 

19. Қор қайтарым /Кк/=3

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Зельдович Б.З. Организация и планирование полиграфического 

производства. – М.: - 1990. 

2. Ахунов А.В. Организация и планирование машиностраительного 

производства. – М.: - 1982. 

3. Антонов Н.Г. и др. Экономика и организация вычислительных 

установок. – М.: - 1987. 

4. Юзов А.В. Экономика и организация производства в дипломных 

проектах. –М.: - 1991. 

5. Хавронская А.М. Расчет себестоимости трансформатора. 

Методические указания по курсовой работе. – Алматы – 1998.