Н.Г.Чернышевскийдің педагогикалық көзқарастары 
(1828 – 1889) 
Н.Г.Чернышевский 1828 жылы Саратов қаласында діни қызметкердің жанұясында дүниеге келді. Алғашқы білімді үйде алды, орта білімді – діни семинарияда, жоғары білімді – Петербург университетінде. 
Петербург университетін бітіргеннен кейін Саратов гимназиясында үш жыл бойы әдебиет пәнінің мұғалімі болып жұмыс істеді. Одан кейін Петербургке барып, өзін әдеби-публицистикалық қызметке арнады. 
"Современник” журналының жетекшісі қызметін атқарып, ол журналды орыс революцияшыл-демократтарының жауынгер арганына айналдырды. Сонымен қатар журналистік қызметін атқара жүріп, Чернышевский астыртын революциялық жұмысты жүргізді. 1862 жылы ол ұсталып, Петропавл қамалына қамауға алынды, жеті жылға сотталды, одан кейін патша үкіметі бойынша, Сібірге өмірлік жер аудару тұрған болатын-ды. 
21 жыл түрме, каторга және жер аударудан кейін Астрахань қаласында тұруға лұқсат етілді, ал 1889 жылы қайтыс болудан бірнеше ай бұрын Саратов қаласына келді. Чернышевский 1889 жылы қазан айында қайтыс болды. 
Чернышевский студенттік жылдардың өзінде крепостникалық право және патша үкіметі еңбекшілердің басына түскен ауыртпалық пен бақытсыздықтың негізгі себептері болып табылады, олар прогресстің, ғылымның және ағарту ісінің жаулары деген қорытынға келген болатын-ды. Сонымен қатар бірден-бір дұрыс және сенімді жол, оны жою үшін күрес революциялық жолы болып табылады. 
Чернышевский өзінің қызметінде педагогика және тәрбие мәселелеріне ерекше орын бере отырып, оларды материалист және революцияшыл демократ тұрғысынан қарастырды. 
Тәриенің ролі мен мәні туралы. Чернышевский былай деді: "Өмір сүретіннің барлығы – материя, материясыз сана болмайды, болуы да мүмкін емес”. Тәрбие мәселелерін ол материалистік тұрғыдан қарады. Чернышевский жеке тұлғаның дамуында және қалыптасуында басты, шешуші рольді өмір жағдайы, қоршаған орта және тәрбие атқарады деп түсіндірді, бірақ толықтай тұқым қуалаудың ролін жоққа шығармады. 
Ол адам жақсы немесе зұлым, жексұрын азамат болып тумайды, жағдайға немесе алған тәрбиесіне байланысты қалыптасады. Чернышевский адам дамуында тұқым қуалаудың шешуші роль атқаратындығы туралы көзқарастың дұрыс емес екендігін айтты. 
Тәрбиенің ролін жоғары бағалай отырып, Чернышевский тәрбие саласында қалыптасқан қолайсыз жағдайды ерекше атап көрсетті. Ол қалыптасқан қоғамдық құрылыс жоғары идеялы адамды, қажырлы күрескерді тәрбиелеуді қамтамас ете алмайды. Ол тәрбие жүйесін түбірімен өзгертуді талап етті. 
Революцияшыл демократтар тәрбиенің мақсаты жаңа адамды азаматты, өз отанының патриотын, революцияшыл күрескерді тәрбиелеу деп есептеді. "Баланы тәрбиелегенде деп жазды Н.Г.Чернышевский,- өмірде ол жан-жақты дамыған, адамгершілігі мол, таза адам болу. Бұл бәріне де маңызды. Ең алдымен сөздің шын мағынасында сіздің тәрбиеленушіңіз адам болып шығу үшін қамқорлық жасаңыз”. 
Белинский мен Герценнен кейін Чернышевский тәрбиенің мақсатын бірден бір дұрыс анық, тап берді. Адамның жан-жақты дамуы туралы талап Чернышевскийдің адам табиғатына материалистік көзқарасынан туындайды. 
Адамды жан-жақты даярлау жүйесінде Чернышевский басты орынды жалпы білім беруге арнады. 
Жалпы білім беру өмірде алатын мамандығына қарамастан әрбір адамның болашақ қызметінің берік негіздерін қалауы қажет. Ол – фундамент, оған негізделмеген арнаулы білім беру берік жағдайды ала алмайды. 
Чернышевский тәрбиенің жалпы мақсатына сәйкес төрт негізгі бір-бірімен өзара байланысты жалпы білім берудің бөлімдерін атап көрсетті: ақыл-ой, адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбие, оның ішінде жетекші орынды шәкірттерді табиғат және қоғам туралы тереңде және жан-жақты білім негіздерімен қаруландыру мақсатын қоятын ақыл-ой тәрбиесіне берді. 
Чернышевский адамгершілік тәрбиесінің міндетіне оқушыларда жағымды сезімдер мен ұмтылыстарды, барлық жақсылық пен әдемілікке күшті сүйіспеншілікпен қарауды жатқызды. Адамгершілік тәрбиесі ол отанына және халқына сүйіспеншілік, адамға, еңбек адамына сүйіспеншілікпен қарау, еңбекті сүю, алдына мақсаттар қоя білу қабілеттілігі деп түсінді. 
Дене тәрбиесінің Чернышевскийдің пікірінше, өзінің мақсаты оқушылардың дене күштері мен денсаулығын дамыту және нығайту болып табылады. Эстетика туралы Чернышевскийдің материалистік ілімі тұрғысынан эстетикалық тәрбие міндеттері жаңаша қарастырылды. Ол негізінен оқушыларды өмірде кездесетін сұлулықты көре білуге түсіне және сезе білуге, өнердің құралдарын пайдалануға, бұл сұлулықты толық және анық бейнелеуге әкеледі. Эстетикалық тәрбиенің міндеті қажетті құралдарды пайдалана отырып, өмірдегі жағымсызды жамандау болып табылады. 
Тәрбие мен білім берудің мазмұны және әдістері. Чернышевский жалпы білім беретін мектепте негізгі пәндерге ана тілін, әдебиетті, тарихты, шет тілдерін, математиканы, физиканы, жаратылыстануды және жағырафияны жатқызды. 
Мектепте қандай ма болмасын дінді оқытуға ол үзілді-кесілді қарсы болды. Жалпы білім беруді шектеуге бағытталған кез-келген тенденцияны, оны мамандыққа даярлаумен өзгертуді Чернышевский өте зиянды, реакциялы деп бағалады. 
Чернышевскийдің пікірінше, жалпы білім беретін оқу пәндері тек ғана ақыл-ой емес, сонымен қатар оқушылардың адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің фундаментін құрайды. Жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу, негізінен табиғат және адам туралы білімдерді меңгеру үрдісінде іске асады. 
Әрбір оқу пәнінің өзінің негзігі ретінде сәйкес ғылымы болады, Чернышевский ғылым мен оқу пәні ұғымдарын бірлікте қарастыруға қарсы болды. Оқу пәні, Чернышевскийдің пікірінше, ешуақытта да ғылымның қарапайым көшірмесіне айналмау керек. 
Оқушылардың зерттеуіне арналған әрбір пәні бойынша оқу материалын іріктеу қажет. Дене тәрбиесінде Чернышевский күнбе-күнгі дене жаттығуларына, сонымен қатар серуендеуге ерекше мән берді. Оның геройы Рахметов ("Не істеу керек?” романында) белгіленген режмиді қатаң сақтады, біржүйелі дене жаттығуларымен айналысты, ерікті және берік мінез-құлықты тәрбиелейді – бұл жеке адамның құнды белгілері. 
Дене тәрбиесінің өте құнды құралы Чернышевский біруақытта адамгершілік тәрбиесінің құралы болып табылатын дене еңбегі деп есептеледі. 
"Не істеу керек?” романында (Вера Павловнаның төртінші түсі) Чернышевский болашақ қоғамның азаматтарының ерікті және қуанышты еңбегінің суретін бейнелейді. Чернышевскийдің бұл романында еңбек адамның моральдық бейнесін өзгертуге қабілетті күш ретінде қарастырылды. 
Оқытуды ұйымдастыру, әдістері және тәсілдері оқушылардың әртүрлі білім негіздерін жемісті меңгеруге, рухани күштері мен қабілеттерінің жан-жақты даумына, дұрыс сенімдерінің өсуіне және бекуіне көмектеседі. Ол үшін, Чернышевскийдің көзқарасы бойынша, төмендегілер қажет: 
а) материалдық көлемі мен сипатын анықтауда және оқытудың тәсілдерін, оқушылардың ерекшеліктері мен олардың күшін және қабілеттілігін қатаң ескеру; 
ә) оқыту мен тәрбие үрдісінде қатаң бірізділікті сақтау; 
Әртүрлі оқытудың әдістері мен тәсілдерінің ішінде Чернышевский мұғалімнің көрікті сөзіне, әңгімеге және оқушылардың өз бетімен істейтін жұмысына ерекше орын берді. Ол көбіне оқушылардың өз бетімен істейтін жұмысына ерекше мән берді. 
Чернышевский оқу үрдісін көңіл көтерудің құралына айналдыруға қарсы болды. Ол қызықты сабақ беруді тек ғана құрал ретінде қарады, ал негізгі мақсат емес, оқытуда қызығу баяндаудың көңіл көтеретін, тартымды түрлері арқылы іске алады. 
Чернышевский оқыту үрдісі тәрбие үрдісі болып табылатындығын бірнеше рет қайталап айтқан болатынды. Оқыту үрдісі мен тәрбие үрдісінің бір-бірімен байланысты екендігін нақты дұрыс түсіндіріп берді. 
Мектептерде қолданылып жүрген оқулықтар мен оқу кітаптарға Чернышевский толықтай сын көзбен талдау жасады. Көптеген оқулықтар мен оқу кітаптарының негізгі кемшілігі, оның пікірінше, біріншіден, мазмұнсыз, құрғақ келеді, екіншіден, олар адамгершілік құрғақ ақыл айтудан тұрады, оқушыларда жалған моральді қалыптастыру мақсатын қояды; үшіншіден оқулықтарда оқиғалар мен деректер қате беріледі, құрғақ, дәмсіз, өте суы мол тілмен түсіндіріледі. Сондықтан да балаларға арналған оқулықтар өте сауатты, әдеби, түсінікті, тартымды, қарапайым, жеңіл тілмен берілуді талап етті.

Н.А.Добролюбовтың педагогикалық көзқарастары 
(1836-1861) 
Н.А.Добролюбов Нижний Новгородта 1836 жылы дін қызметкерінің жанұясында дүниеге келді. Алғашқы білімді ол үйде және діни училищеде алды, орта білімді діни семинарияда, жоғары білімді – Петербургтегі педагогикалық институтты бітірді. Студент кезінен бастап, Добролюбов "Современник” журналының жұмысына қатысып, онда өзінің бірнеше педагогикалық мақалаларын жариялады, оның ішінде "Тәрбиедегі беделдің маңызы туралы” атты оның атақты мақаласы бар. 
Институтты бітіргеннен кейін "Современник” журналының редакциясына тұрақты жұмысқа орналасты. 
Добролюбовтың жан-жақты қалыптасқан публицистикалық қызметінде педагогика және тәрбие мәселелері ерекше орын алды, ол мәселелерді шешуде Чернышевский сияқты, материализм және революциялық демократизм тұрғысынан қарады. 
Ресми педагогиканы сынау. Өзінің еңбектерінде үкіметтің халыққа білім беру саясаты халықтың білімге ұмтылысын жоюға бағытталғандығын жазды. Оны ол әскери деспотизм саясаты деп атады. "Халыққа білім беру министрлігінде,-деп жазды ол,-топастық, шектеушілік және жауыздық үстемдік етеді”. 
Ол ресми педагогиканы қатты сынға алды. Өзінің еңбектерінде тәрбие мәселелеріне ресми көзқарасын білдірген педагогикалық шығармаларды өрескел кемшіліктері үшін сынады. Ол бұл мақалалардың авторлары балалардың кез-келген өз бетімен жұмысы мен белсенділігінен айыратын тәрбиешінің беделіне баланың соқыр, санасыз бағынуын, мүлтіксіз бұйрығын орындауын жақтайтындығын дәлелдеп берді. 
Чернышевскиймен бірге ол жеке адамның дамуында тұқым қуалаудың ролін асыра бағалауға бағытталған көзқарастың ғылыми негізі жоқ екендігін, үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғайтындығын дәлелдеді. 
Бұл "теорияларға” қарсы, Добролюбовтың айтуынша, адам дағдыры, оның көзқарастарын, сезімдерін және көңіл-күйлерін, оның мінез-құлқы мен қабілеттіктерін қалыптастыру қоғамдық өмір мен тәрбиенің жағдайларымен анықталды, тек ғана құрылысының кейбір ерекшеліктері, темпераменттері, орналасулары тұқым арқылы беріледі, Добролюбов "қазіргі” білім беру жүйесін жақтады, оның негізгі белгілері демократизм, гуманизм және ғылымилық деп есептеді. 
Жаңа жүйе жан-жақты дамыған мектеп жүйесі болу керек, білім берудің барлық сатысында мектептерде оқыту тегін болуы қажет, Ресейді мекендеген барлық сословиелер мен ұлттардың балалары өз ана тілінде оқу керек. Барлық оқыту оқушының жеке басын терең сылай негізінде құрылуы қажет. 
Добролюбов дене тәрбиесіне жеткіліксіз мән беруге қарсы болды. "Біз баланың басына әртүрлі көптеген оларға жат (бір құдайдың өзі білсін, істе ешқандай қажетсіз) дерексіз ұғымдарды құюмен боламыз, бірақ біз ақыл-ой және адамгершілік қызметке қажетті органдарды дұрыс тәрбиелеуге мән бермейміз”. 
Добролюбовтың пікірінше, дене тәрбиесіне жеткіліксіз мән беру екі негізгі себептерге байланысты іске асады: 
1) адам табиғаты туралы жалған, идеалистік түсініктердің нәтижесінде; 2) үстем тап өкілдерінің дене еңбегіне, еңбек адамына менсінбей қараушылықтың салдарынан. 
Адам даярлау жүйесінде Добролюбов басты рольді ақыл-ой тәрбиесіне ерекше мән берді. Ол табиғат және қоғам туралы білімдермен шәкірттерді қаруландыруы қажет деген болатынды. 
Шәкірттердің сенімін қалыптастыруда ақыл-ой білімімен қатар Добролюбов дұрыс ұымдасқан адамгершілік тәрбиесіне ерекше мән берді. Негізгі адамгершілік қасиеттерге патриотизм, гуманизм, еңбекке сүйіспеншілікпен қарау, табандылық, турашылдық, принципшілдік т.б. қасиеттерді жатқызды. 
Добролюбов оқушыларды сөз бен істің бірлігін қамтамасыз ету қабілеттілік. 
Оқушылардың тәртібі туралы. Добролюбов сол кездегі мектептегі таяқ тәртібін қатты сынға алды. Ұрып-соғу және басқа да оқушылардың адамгершілік қасиеттеріне нұсқан келтіретін және балалардың белсенділігі мен өз дербестігін аяққа басатын құралдарды Добролюбов варварлық деп атады. 
Оқушыларға әсер етудің крепостниктік тәсілдеріне тән таяқ тәртібін қарсы бола отырып, Добролюбов оқушылардың саналы тәртібімен оны ұстаудың ізгілік құралдарын жақтады. 
"Оқушылардың орнында дұрыс отыруы”, Добролюбовтың пікірінше, - бұл таяқ тәртібінің көрсеткіші. Ал саналы тәртіп баланың қозғалғыштығына, белсенділігіне, балалық ерекшелігіне онымен жұмысты және мінез-құлқына мүмкіншілік беріледі. 
Тәрбиенің негізгі шарттары мен тәсілдері және оқушылардың арасында саналы тәртіпті қолдау ретінде Добролюбов төмендегілерді атады: мұғалімнің шәкірттерге ерекше қамқоршы болуы, көңіл бөлуі, оқушыларды дер кезінде міндеттерімен таныстыру, мұғалімнің оқушыларға қойған талаптарын, табандылық және бірізділік, кішіпейілділік пен қамқорлық қатынастардың ұштасуын қамтамасыз ету, мұғалімнің үлгісі және оқушылардың мінез-құлқындағы жағымды үлгілерді қолдану, оқушылардың тәртіпті орнатуға ынталылығы, олардың тәртіпті бұзушылыққа күреске қатысы. 
Добролюбов Пироговтың ұрып-соғуға, таяқ тәртібіне қарсы шығуын қызу қолдады. Бірақ Пирогов өзінің бұрынғы айтқан бағытынан ауытқып, "кейбір жекеленген жағдайларда” ұрып-соғуды қолдануға болады дегеннен кейін оған қарсы өзінің атақты "Дүремен қиратылған бүкілресейлік иллюзиялар” атты мақаласында Пирогов пікірінің екіжақтылық сипатын қатты сынға алды. Пирогов 1860 жылғы өзінің жауабында Добролюбовтың сын-ескертпелеріне қарсы шығып, өзін ақтамақшы болды. Осыдан кейін "Тамшыдан теңізге” атты мақаласында тағы да Пироговтың келісімпаздығын, бұрынғы ұстанған бағытынан бас тартқандығын қатты сынға алды. 
Чернышевский және Добролюбов Раищевтің, Белинскийдің және Герценнің педагогикалық көзқарасын дамытты және тәрбие, педагогика туралы революцияшыл-демократиялық ілімнің жүйесін негіздеді. Олар мектептің оқу және тәрбие жұмысының мазмұны және әдістемесі туралы ілімді толық талдады. 
Революцияшыл демократтардың педагогикалық мұрасы өзінің идеялық-саяси бағыттылығы және ғылыми деңгейі бойынша Маркске дейінгі кезеңде тең келетін болмады және тәрбие мен оқытудың алдыңғы қатарлы жүйесі үшін Ресей прогрессивті күштерінің күресінде көрнекті роль атқарады. 
Чернышевский мен Добролюбовтың революцияшыл-демократиялық педагогикалық ойлары Ресейдегі прогрессивтік педагогиканың және білім берудің дамуына үлкен ықпал жасады. Осы педагогикалық мұраның көптеген мәселелері қазіргі кезеңге дейін өз құндылығы жоқ.